 |
| Sách bằng thẻ tre Ảnh: ST |
Một độc giả thắc mắc: “Tôi
thấy hàng ngày mọi người dùng từ “luyên thuyên” rất nhiều. Vậy, xin mục “Cà kê
chuyện chữ nghĩa” cho biết chính xác là “huyên thuyên” hay là “luyên thuyên”?
Quả tình, trong thực tế không chỉ có “huyên thuyên”, “luyên thuyên”, mà có cả “huyên thiên” và “liên thiên”.
 |
| Sách của NXB Đại học Quốc gia HN đã sai khi dùng "đạt giải". Ảnh: HTC |
Đoạt và đạt là hai từ Việt gốc
Hán, có hai nghĩa khác nhau, không thể hoán đổi vị trí cho nhau. Tuy nhiên, thực
tế cho thấy có một lỗi khá phổ biến, đó là người ta không phân biệt được nghĩa
của đoạt và đạt; thường lấy đạt để
thay cho đoạt, dẫn đến chuyện ngược đời,
là chữ đoạt thường bị chữ đạt “tiếm ngôi”, “đoạt quyền”. Ví dụ,
đáng lẽ phải viết là đoạt giải nhất, đoạt giải nhì,… thì người ta lại viết là đạt giải nhất, đạt giải nhì...
Điều đáng nói là cái sai này xuất hiện rất phổ biến trên sách báo, trong các loại giấy tờ, văn bản, quyết định, tổng kết, báo cáo… mang tính chính thống của nhà nước.
 |
| Mái chèo khoả nước Ảnh: St |
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội, 2011) thu thập và giải nghĩa: “khuây khoả. đgt. Nguôi dịu đi phần nào những nhớ thương, buồn thảm; khuây nói khái quát. Đi chơi cho khuây khoả vì sau những cuộc thay đổi trong gia đình bà cụ hay cả nghĩ.” (VN, 1-61)”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
 |
| Ảnh chụp màn hình VTV |
Chương trình “Vua tiếng Việt” yêu cầu người chơi lựa chọn một trong hai cách viết được coi là đúng chính tả: “dúm dó” hay “rúm ró”. Câu trả lời của người chơi là “rúm ró”, và đáp án đúng của chương trình cũng là “rúm ró”.
Cứ theo đây, thì cách viết “dúm dó” bị xem là sai chính tả. Tuy nhiên, VTV đã nhầm lẫn giữa “chính tả” với “phương ngữ”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Câu hỏi và đáp án của Vua tiếng Việt
Ảnh chụp màn hình
Sau khi đăng bài “Xe chỉ hay se chỉ…”, bác Nguyễn Phước Hải (Canada) có một bình luận kèm theo bức ảnh chụp màn hình chương trình Vua tiếng Việt. Theo đây, với câu hỏi chính tả “Trậm trễ” hay “chậm chễ”, câu trả lời của người chơi là “chậm chễ”. Đây cũng chính là đáp án của Vua tiếng Việt (VTV).
 |
| Sai chính tả ngay cả với tên một ấn phẩm. Ảnh: Báo Đại biểu Nhân dân |
Trên sách báo hiện nay tồn tại hai cách viết: xe chỉ/se chỉ; xe duyên/se duyên; xe tơ/se tơ; xe dây/se dây…
Về SE CHỈ, chúng ta dễ dàng bắt gặp rất nhiều những ngữ liệu như: Thúy Hoàn vừa cho ra mắt album với chủ đề “Se chỉ luồn kim” (Báo Đại Đoàn kết); Nghệ sĩ Thúy Hoàn ra mắt album quan họ “Se chỉ luồn kim (Tạp chí Đại biểu Nhân dân); Ca nương Thuý Hoàn và chồng là tác giả Peter Pho đã giới thiệu đến khán giả album hát quan họ ‘Se chỉ luồn kim’… (VOV); Se Chỉ Luồn Kim - Thanh Kim Huệ Giang Châu”(zingmp3.vn),…
Về SE DUYÊN, cũng có vô vàn ngữ liệu: Cám ơn Hẹn hò VnExpress đã se duyên cho vợ chồng tôi (VnExpress); Khúc hát se duyên (Vietnamnet); Chàng trai se duyên cho ốc sên bằng cách đá ‘tình địch’ (báo Tuổi trẻ); “Se duyên” cho hoa bưởi (báo Nhân dân); Cái tên se duyên ở Tổng cục Kỹ thuật (báo Quân đội Nhân dân); Tận thấy việc ‘se duyên’ cho loại quả quý hiếm… (báo Tiền phong);“Cẩn trọng chuyện tình “se duyên” từ mạng xã hội (báo Lao động); Se duyên bún và dưa hấu (VTV); Nông dân ‘se duyên’ cho cây bưởi ở Hà Tĩnh (VTC); “…Chú mèo Mac và phi vụ se duyên” (VOV),…
 |
| Hiểu Việt Nam số 1-3/2023 NXB Hội Nhà văn -Tao Đàn |
Chuyên đề "Hiểu Việt Nam" số đầu tiên (3/2023) trích đăng hồi ký "Chạy trời không khỏi nắng" của Hoàng Tuấn Phổ.
Xin trân trọng giới thiệu tới độc giả TCTP.
Sau đây là đoạn đầu nội dung trích đăng trong HVN.
[…]
Cụ Tổ họ Hoàng tôi, vốn quê tỉnh Hưng Yên. Năm 13 tuổi, cụ mồ côi cha mẹ, không có chỗ nương tựa, phải ở nhờ người cô ruột (họ Hoàng) lấy ông Bùi Quảng, làm quản tượng trong đội Tượng binh nhà Tây Sơn, đóng ở phủ Hiến Nam (nay là Thành phố Hưng Yên). Cụ Tổ ở với cô được hai năm, lệnh triều đình nhà Tây Sơn điều đội Tượng binh vào Thuận Hoá để bảo vệ kinh thành Phú Xuân. Không thể mang theo cụ Tổ tôi, bà cô gửi lại con trai là Bùi Nam làm thủ kho Trấn thành tỉnh Thanh Hoá. Thời gian sau, nhà Tây Sơn bị chúa Nguyễn Ánh đánh bại, vua Quang Toản, Tổng trấn Bắc thành Quang Thuỳ, Tổng trấn Thanh Hoá Quang Bàn đều bị bắt giết. Thủ kho Bùi Nam khiếp sợ trốn chạy về làng Văn Đoài, xã Văn Trinh, huyện Quảng Xương (Thanh Hoá).
HOÀNG TUẤN CÔNG
Chích nhọt bằng kim đá.
Bệnh nhân bị giữ chặt trong sự đau đớn.
Tranh minh hoạ: Trung Quốc
Có lẽ hầu hết chúng ta đều hiểu và dùng đúng từ châm biếm. Như tranh châm biếm, lời thơ châm biếm, châm biếm sâu cay… Tuy nhiên,
vì sao lại gọi là châm biếm? Do đâu châm biếm lại thường đi với sâu cay?
1-Châm biếm là gì?
Châm biếm vốn chỉ một phép chữa bệnh, châm bằng kim đá, mà người xưa gọi là biêm 砭, châm biêm 針砭 (cũng viết 鍼砭), hay biêm thuật 砭术,…
 |
| Đạp Thanh ngày nay ở Trung Quốc Ảnh: Nhật báo Hồ Bắc |
Nhắc
đến tiết Thanh Minh, có lẽ người Việt Nam ít ai không biết đến câu Kiều Thanh Minh trong tiết tháng ba/Lễ là Tảo mộ,
hội là Đạp thanh. Thế nhưng, không phải ai cũng hiểu chính xác về thanh minh, đạp thanh, và tảo mộ, kể cả
các nhà biên soạn từ điển tiếng Việt.
1-Tiết Thanh
Minh là gì?
Nếu căn cứ vào từ điển tiếng Việt, thì chúng ta thấy cách giảng không thống nhất, thậm chí có nhiều cuốn giảng sai:
 |
| Ảnh minh hoạ; ST |
Cả hai cuốn sách Từ điển chính tả tiếng Việt phổ thông (Nguyễn Văn Khang – NXB Khoa học Xã hội - 2003) và Từ điển chính tả tiếng Việt (Nguyễn Văn Khang – NXB Đại học Quốc gia Hà Nội - 2018), đều hướng dẫn phải viết sán lạn mới đúng.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Ma chử thành châm
Tranh: ST
Trai thời đọc sách ngâm nga,
Dùi mài kinh sử để chờ đại khoa.
(Cdao)
Ba đông đèn sách dùi mài,
Phạm Công nào đã biết ai có tình!
(Phạm Công Cúc
Hoa)
Vì sao lại nói Dùi mài kinh sử?
 |
| Ba Sơn - dãy núi khúc chiết hình chữ ba 巴 Ảnh: ST |
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên-Trung tâm Từ điển học Vietlex – NXB Đà Nẵng - Bản có chú chữ Hán cho những
từ Hán Việt) thu thập và giải nghĩa:
“khúc chiết • 曲折 t. 1 [cũ, ít dùng] quanh co, không thẳng. lựa lời khúc chiết để chối quanh; 2 [cách diễn đạt] có từng đoạn, từng ý, rành mạch và gãy gọn. lời văn khúc chiết ~ “Giọng rõ ràng, khúc chiết, thầy nói đến đâu dẫn ra sự việc chứng minh đến đấy.” (Đoàn Giỏi).
HOÀNG TUẤN CÔNG
 |
| Minh hoạ của Petrotimes |
“Trong ngôn ngữ dân gian, báo cô hay nuôi báo cô có nghĩa là nuôi người chỉ ăn hại, không giúp ích được gì. Trong gia đình, dòng họ, dù bị lên án là đồ báo cô nghĩa là kẻ vô tích sự nhưng không thể vất đi như một món đồ hư hỏng, thủng bẹp. Gia đình ấy, dòng họ ấy kể cả những bậc cha già, mẹ héo hoàn cảnh cơ hàn vẫn phải nuôi báo cô kẻ ấy…” (Bao giờ hết…báo cô? - petrotimes.vn - 2015).
Vì sao lại gọi là “nuôi báo cô”?
Nhân tình và tình nhân là hai từ Việt gốc Hán có hai
nghĩa khác nhau. Nhân tình人情 = tình người; tình cảm giữa người với người; lòng dân, tình
hình dân chúng; còn tình nhân 情人 = người tình; người yêu.
Tuy nhiên, thực tế sử dụng hai từ này trong
tiếng Việt lại khá rắc rối. Nhiều người dùng đúng, nhưng cũng không ít người
nhầm lẫn, đánh đồng, hoặc không phân biệt rõ ràng giữa hai từ nhân tình và tình
nhân.
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên) ghi nhận cách dùng trong thực tế như sau:
 |
| Nhà nghiên cứu Thái Hạo (trái) trong buổi trò chuyện tại Tuấn Công Thư Phòng |
-Hoàng Tuấn Công: Thưa ông Thái Hạo, tôi có đọc một số bài viết ông đề cập đến những thói hư tật xấu mang tính cố hữu của người Việt. Gần đây nhất là bài “Tiếng cười, tiếng chửi và tiếng nói”. Vậy ông có bài viết nào về tính cách của người Thanh Hoá không?
 |
| Mèo trong tranh Đông Hồ Ảnh: ST |
Người Trung Quốc coi Mão là năm con Thỏ, trong khi với người Việt Nam,
Mão lại là năm con Mèo. Có nhiều cách giải thích về sự khác biệt này. Ví như
Nhà sử học người Pháp Philippe Papin cho rằng, do Mão (thỏ) trong tiếng Hán gần âm với mèo trong tiếng Việt, nên con thỏ mới biến thành con mèo. Ý kiến
khác lại cho rằng, với những cư dân trồng trọt thì mèo có tài bắt chuột mới là
con vật có vị trí quan trọng. Đây chính là lý do người Việt thay thỏ bằng mèo.
Quả tình, với người Việt Nam, con thỏ mờ nhạt trong đời sống kinh tế văn hoá bao nhiêu, thì ngược lại, con mèo lại gần gũi và chiếm một vị trí quan trọng bấy nhiêu. Chỉ tính riêng lời ăn tiếng nói dân gian, thì con mèo xuất hiện trong thành ngữ tục ngữ chiếm vị trí áp đảo so với con thỏ.
 |
| Tranh mèo (khắc gỗ) Ảnh: ST |
Truyện cổ Miêu thần hay sự tích chuột và mèo kể rằng, mèo và chuột vốn là hai vị Thử thần và Miêu thần trên Thiên đình (thử 鼠 trong tiếng Hán có nghĩa là chuột). Thử thần vốn là vị quan thanh liêm, giữ chức Thiên khố giám (trông coi kho lẫm nhà Trời). Do thấy của cải nhà Trời nhiều không kể xiết, Thử thần nảy sinh lòng tham, thường hay trộm cắp, bớt xén, nên bị Ngọc Hoàng bãi chức và đày xuống trần gian, hóa kiếp làm con vật tý hon, mồm nhọn, răng sắc, đuôi dài, sống chui rúc trong các xó xỉnh, cống rãnh.
 |
| Tết xưa Ảnh: TL |
Độc giả gửi tới chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa câu hỏi: “Một trường tiểu học nọ lên ma két chương trình mừng Xuân Quý Mão 2023 có tên Xuân yêu thương, Tết xum vầy. Tôi thấy phổ biến là dùng sum vầy, nhưng người làm ma két lại nói phải viết xum vầy mới đúng. Vậy xin chuyên mục cho biết, Tết sum vầy hay Tết xum vầy đúng chính tả”.
 |
| Sự chằng chịt của các loại dây leo trong rừng rậm Ảnh: ST |
Những là e ấp dùng dằng,
Rút dây sợ nữa động rừng lại thôi
(Truyện Kiều)
Làm chi mặt vược mặt lăng,
Dứt dây chẳng sợ động rừng kia ru?
(Trinh Thử)
