“XÁN LẠN”, “SÁN LẠN”, “SÁNG LẠN”, HAY “SÁNG LẠNG”?

 

Ảnh minh hoạ; ST

       HOÀNG TUẤN CÔNG
    

Cả hai cuốn sách Từ điển chính tả tiếng Việt phổ thông (Nguyễn Văn Khang – NXB Khoa học Xã hội - 2003) và Từ điển chính tả tiếng Việt (Nguyễn Văn Khang – NXB Đại học Quốc gia Hà Nội - 2018), đều hướng dẫn phải viết sán lạn mới đúng.

Cụ thể, ở mục SÁN, tác giả từ điển chính tả viết như sau: “sán: sán lạn, sán lợn. → không viết: xán”. Chúng ta hiểu rằng, sở dĩ từ điển chính tả đặt hai từ “sán lạn” và “sán lợn” trong cùng một mục SÁN, là có ý tạo nên sự liên tưởng để độc giả dễ ghi nhớ, rằng, chữ sán trong “sán lạn” cùng một cách viết với chữ sán trong “sán lợn”. Ngoài ra, tác giả từ điển sợ độc giả “viết nhầm” “sán lạn” thành “xán lạn”, “sán lợn” thành “xán lợn”, nên còn cẩn thận lưu ý thêm một lần nữa, là “không viết: xán”!

Tuy nhiên, trong tiếng Việt không có từ nào gọi là “sán lạn”; Theo đây, phải viết xán trong xán lạn 燦爛 mới đúng.

Xán lạn là từ Việt gốc Hán, thuộc loại ghép đẳng lập, mà nghĩa lịch đại của từng yếu tố được hiểu như sau: xán 燦 có nghĩa là tươi sáng, rực rỡ, chói lọi; mà lạn 爛 cũng có nghĩa là rực rỡ, tươi sáng.

Hán ngữ đại từ điển, giảng nghĩa của từng yếu tố như sau:

-“xán 燦: vẻ sáng sủa; tươi đẹp; vẻ tươi sáng, diễm lệ” [明亮貌; 鮮艷貌;鮮明貌]

-“lạn 爛: sáng tỏ; sáng sủa; sắc thái mỹ lệ.” [光明;明亮; 色彩絢麗]

Xét phép cấu tạo chữ Hán, thì đây là loại chữ hình thanh. Cụ thể, cả hai chữ xán 燦 và lạn 爛 đều có bộ hoả 火 (lửa) chỉ nghĩa (biểu ý ánh sáng), còn xan 粲 và lan 闌 chỉ thanh (tức âm đọc). Trong khi sán với tự hình 疝 (bộ nạch 疒biểu ý bệnh tật; bộ san 山 biểu thanh → sán) trong từ sán lợn, lại chỉ nhóm giun kí sinh thân dẹt ở người, động vật, hoặc chỉ bệnh sa đì, bệnh thoát vị bẹn, bệnh sưng hòn dái.

 

Từ xán lạn 燦爛 được Hán ngữ đại từ điển giảng 4 nghĩa, trong đó có hai nghĩa được dùng trong tiếng Việt là: “1. vẻ rực rỡ, tươi đẹp” [1.明亮貌;鮮明貌], và “4. hình dung sự việc hoặc sự nghiệp huy hoàng; tốt đẹp” [4.形容事情或事業輝煌;美好].

Hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay như Việt Nam tự điển (Hội  khai trí Tiến đức – 1931); Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức – 1974); Từ điển tiếng Việt (Văn Tân chủ biên - 1968)…đều ghi nhận cách viết xán lạn, chứ không phải sán lạn. Cá biệt có cuốn Việt Nam tân tự điển (Thanh Nghị) ghi nhận và lấy ví dụ: “sáng-lạng • tt. Rực-rỡ <> Tương-lai sáng lạng”.

Đáng chú ý, Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên-Trung tâm Từ điển học Vietlex – Bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt - NXB Đà Nẵng, 2016), đã giảng nghĩa và lấy ví dụ như sau:

“xán lạn • 燦爛 t. rực rỡ, chói lọi. tiền đồ xán lạn ~ Một luồng tư tưởng lạc quan như vụt thổi vào tâm hồn nàng những sự sung sướng bồng bột, không cội rễ. Nàng thấy tương lai hiện ra với đủ các trạng thái xán lạn. (Khái Hưng)”.

Dù không chuyên về chính tả, nhưng Từ điển tiếng Việt của Trung tâm Từ điển học Vietlex đã có thêm chỉ dẫn: “nên nói và viết là xán lạn, không nên dùng sáng lạn (sai khá phổ biến)”.

Trong thực tế, XÁN LẠN và sán lạn, sáng lạn, sáng lạng là những cách phát âm và cách viết na ná như nhau, nên khi đặt bút, nếu người viết không ngưng lại chút ít để cân nhắc, thì rất dễ nhầm lẫn. Mặt khác, trong cảm thức ngôn ngữ của người Việt, XÁN LẠN là trường hợp mà cả hai yếu tố cấu tạo từ đều chưa được Việt hoá, và không có khả năng độc lập trong hành chức. Bởi vậy, sự ghi nhận về cách viết chuẩn chính tả thông qua hiểu nghĩa từ nguyên là rất hạn chế. Điều này chính là nguyên nhân xảy ra hiện tượng “Việt hoá”, “Nôm hoá” cách phát âm XÁN thành sáng, gợi sự liên tưởng tới nghĩa của từ, là sáng sủa, tươi đẹp. Cách viết “sáng lạn” tuy không sai về nghĩa của từng yếu tố cấu tạo từ, nhưng xét về từ nguyên và chuẩn chính tả, thì nó lại không ổn.

Như vậy, trong 4 cách viết cùng tồn tại trong thực tế: XÁN LẠN, sán lạn, sáng lạn, sáng lạng, thì chỉ có một cách viết chuẩn và chính xác xét theo nghĩa từ nguyên, được số đông thừa nhận, và hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt ghi nhận, đó là XÁN LẠN. Và, việc cả hai cuốn sách Từ điển chính tả tiếng Việt phổ thông và Từ điển chính tả tiếng Việt (sách đã dẫn) hướng dẫn viết sán lạn thay cho XÁN LẠN; xếp xán lạn và sán lợn cùng chung một mục từ bắt đầu bằng chữ S là sai hoàn toàn.

                                                             HTC/2023