Một số cuốn từ điển chúng tôi có trong tay như Từ điển
tiếng Việt (Hoàng Phê – Vietlex); Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý
chủ biên); Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Nhóm Vũ Dung), đều giải
thích nghĩa bóng câu Cây ngay không sợ chết
đứng là: ví người ngay thẳng, trung
thực thì không có gì phải sợ sự gièm pha, vu khống, trù dập.
 |
| Đại gia đình Mai Lĩnh Ảnh ST |
Độc giả Đỗ Đình Ngọc (Nam Định) hỏi: “Trong bài viết “Khi nào thì nên gọi là “Danh gia vọng tộc”, nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân cho rằng không nên gọi gia đình đã lập nên Nhà xuất bản Mai Lĩnh là “danh gia vọng tộc” theo cách của nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn(1). Lí do ông LNA viết:
 |
| Bàng quan Minh hoạ: ST |
Trong tiếng Việt, “bàng quan” và “bàng
quang” đều là những từ Việt gốc Hán; nghĩa của chúng khác nhau hoàn toàn, nhưng
lại có âm đọc và chữ viết gần giống nhau.
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Bản chú chữ Hán cho những từ Hán Việt – Trung tâm từ điển học Vietlex) giảng:
 |
| Đền thờ Nguyễn Nghi - Đông Sơn TP Thanh Hoá Ảnh: báo Thanh Hoá |
Độc giả Phùng Đình Đạt (Hà Nội) hỏi:
“Gần đây tôi có
đọc hai bài viết về từ “thăm quan” và “tham quan”.
Bài thứ nhất viết:
“Rất nhiều người, bao gồm không ít vị có chức sắc hoặc bằng cấp cao, vẫn dùng từ “thăm quan” và khăng khăng rằng như vậy mới đúng. Nhiều lần, khi ai đó nói hoặc viết là “thăm quan” khu du tích, “thăm quan” ngôi chùa cổ hay địa điểm du lịch, tôi có góp ý rằng phải là “tham quan” mới đúng. Tuy nhiên, không ít người vẫn nhất quyết rằng họ không sai.
 |
| Đồ họa trên trang Bestie.vn và bài viết cho rằng cụ Vương Hồng Sển giải thích câu "Dở như hạch" như trong bài viết |
Thành
ngữ “Dở như hạch” không được bất cứ
cuốn từ điển nào chúng tôi có trong tay thu thập thành một mục riêng. Tuy nhiên, trong thực tế đời sống, thì nó lại được dùng
khá nhiều, và cũng là chủ đề bàn luận khá sôi nổi.
1-Giải
thích của cụ Vương Hồng Sển?
Nhìn chung, các diễn đàn đều trích dẫn cách giải thích (được cho là) của cụ Vương Hồng Sển trong sách “Ăn cơm mới nói chuyện cũ: Hậu Giang - Ba Thắc” (Vương Hồng Sển - NXB Trẻ - 2012). Ví dụ bài “Câu “Dở như hạch” ra đời như thế nào?” trên các trang Sài Gòn Xưa (saigonxua.net), Tạp chí Đáng Nhớ (dangnho.com) hay Dở như hạch trên Blog Phạm Ngọc Hiệp1. Xin trích:
 |
| Múa đèn, dân ca Đông Anh Ảnh: báo Thanh Hóa |
Kẻ Rủn ở huyện Đông Sơn, một vùng quê trước năm 1945 gồm 9 xã của 3 tổng: Tuyên Hóa, Quảng Nạp và Thạch Khê. Các làng của Kẻ Rủn; Viên Khê, Đàm Xá, Xuân Lưu, Cao Thôn, Phúc Hậu, Phù Lưu, Viễn Đương, Mao Xá, Đại Nẫm, sau 1955 đổi thành nhiều thôn, xóm tùy thuộc thời gian của ba xã Đông Thịnh, Đông Xuân, Đông Khê.
 |
| Mẹ và con Tranh: Mai Trung Thứ |
Độc giả Hoàng
Anh Thi (Hà Nội) hỏi: “Mấy năm nay rộ lên chuyện một số từ như “chén”, “nhá”, “tợp”, xuất hiện trong sách Tiếng Việt
lớp 1. Nhiều ý kiến phản đối quyết liệt, cho rằng đây là những từ “thô tục”,
không phù hợp với trẻ em tiểu học. Đơn cử, bài “Sách giáo khoa đầy “sạn”: Thu hồi, chỉnh sửa hay để đó cho qua…”
trên một tờ báo nọ đăng ý kiến của ông HMH, cho rằng:
“Quê tôi ở Nam Định, nhiều khi người ta vẫn dùng từ “nhá” với nghĩa là “ăn”. Nhưng chỉ những đám lôm côm nói với nhau: “Mày cố mà nhá cho hết cái đống ấy đi”. Một việc gì đó khó khăn, nặng nhọc người ta cũng dùng từ này để diễn tả: “Xem chừng vụ này nhá không trôi!”. Vì là từ thông tục, nên đôi khi người lớn sử dụng để quát trẻ con, chứ trẻ con không được dùng với người lớn. Trong học đường không được phép dùng những từ tương tự.
 |
| Phong cảnh đầm hoang ở xã Ngọc Lĩnh - huyện Tĩnh Gia (Nghi Sơn) Ảnh: HCT |
“Tử tế” và “tinh tế” là hai từ Việt gốc Hán, được Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ – Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa. Xét nghĩa gốc Hán [lịch đại], thì đây đều là những từ ghép đẳng lập.
-Với
từ “tử tế”:
Từ điển từ láy tiếng Việt giảng hai nghĩa (tính từ) như sau: “1. Có cái cần có để được coi trọng, không bị coi là lôi thôi hoặc thiếu đứng đắn. Ăn mặc tử tế. Được học hành tử tế. Con nhà tử tế. 2. Có những biểu hiện chu đáo, tốt bụng trong quan hệ đối xử. Ăn ở tử tế với nhau. Được tiếp đãi ân cần tử tế”.
 |
Hình ảnh clip cô giáo dạy về từ láy "mềm mại" theo SGK Ảnh: HTC |
Mềm mại là từ được các nhà biên soạn
từ điển, nghiên cứu về từ láy, cũng như sách giáo khoa xếp vào diện từ láy.
Cụ thể, Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa: “MỀM MẠI tt. 1. Mềm và gợi cảm giác dễ chịu khi tiếp xúc, chạm phải. Bàn tay mềm mại. Tấm lụa mềm mại. “…gương mặt như đóng khung trong làn tóc đen mềm mại có đôi mắt to, sáng ngời ngời”. (Ma Văn Kháng). 2. Dịu dàng, uyển chuyển, đầy tính chất uốn lượn, gợi cảm giác đẹp. Dáng điệu mềm mại. Giọng ca mềm mại và ấm”.
 |
| Hình tượng Thiên Lôi Tranh: ST |
Dân gian
cho rằng, Thiên Lôi là vị thần nhà Trời, làm ra sấm sét và vâng lệnh trừng trị
kẻ gian ác, bất hiếu. Ông Trời sai Thiên Lôi trừng trị kẻ nào, Thiên Lôi cứ thế
y lệnh vung lưỡi tầm sét trừng trị kẻ ấy. Bởi thế, Thiên Lôi còn được ví với kẻ
tai sai trung tín, nhất nhất tuân theo lệnh chủ. Và, vì
Thiên Lôi thừa hành mệnh lệnh của Trời, nên Thiên Lôi cũng được hiểu là Trời.
Nếu tục ngữ Hán có câu Lôi Công bất đả ngật phạn nhân - 雷公不打吃飯人, nghĩa là: Thiên Lôi không đánh kẻ đang ăn cơm, thì tục ngữ Việt cũng có câu đồng nghĩa: Trời đánh còn tránh miếng ăn. Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân – NXB Văn Học, 2018) giải thích đây là “Câu nói đùa khi có người quấy rầy trong lúc đương ăn”. Tuy nhiên, không hề có chuyện đùa cợt gì ở đây.
