 |
| Putin gù Kim Chính Ân cùng tham chiến ở Ukraine. Ảnh minh hoạ: ST |
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên):
-“GẬT GÙ đgt. Cúi nhẹ đầu rồi ngẩng lên nhiều lần nối tiếp nhau, biểu thị thái độ đồng tình, tán thưởng. Gật gù khen hay. “Lí cựu, phó lý, thủ quỹ châu đầu trên lớp bát đĩa đầy nhặng xanh gật gù nhấc chén lên lại đặt chén xuống” (Ngô Tất Tố)”.
 |
| Sa lầy ở Ukraine, giờ đây Putin có hối cũng đã muộn. Nhưng xem ra ông ta chẳng những không hối, mà còn đang hận vì không chiếm được Kiev trong vòng 72 giờ Ảnh: ST |
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên):
-“HỐI HẬN tt. Cảm thấy
đau lòng, ân hận khi nghĩ lại những lỗi lầm đã gây ra. Hối hận vì hành vi thiếu suy nghĩ của mình”.
Thực ra, hối hận 悔恨 là từ ghép đẳng lập gốc Hán [đồng đại]: hối 悔 nghĩa là ăn năn, hối tiếc (như Sống buông thả có lúc hối không kịp); hận 恨 nghĩa là giận oán, tiếc nuối (như Tôi hận anh suốt đời; Tôi chỉ hận là không về kịp để nhìn mặt cha lần cuối). Ta có thể dễ dàng đặt một câu văn mà trong đó, hối và hận đóng vai trò là những từ độc lập trong hành chức. Ví dụ: Ngày càng sa lầy ở Ukraine, giờ đây Putin có hối cũng đã muộn. Nhưng trải hơn 200 ngày tiến hành cuộc chiến xâm lược bẩn thỉu này, xem ra ông ta chẳng những không “hối”, mà còn đang “hận” vì không chiếm được Kiev trong vòng 72 giờ:
 |
| Minh họa vui "Cờ Thanh Hóa" (Sưu tầm) |
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện ngôn ngữ học – Hoàng Văn Hành chủ biên) thu thập và giải nghĩa:
-“MÊ MAN đgt. 1. Ở trạng thái cơ thể hầu như bị mất hẳn khả năng nhận thức và đáp ứng với các kích thích trong thời gian dài. Sốt mê man. Nằm mê man bất tỉnh; 2. (id) Tập trung cao độ sức lực vào việc gì đến mức dường như quên cả thực tại. Mê man đọc sách cả ngày quên cả ăn uống. “Ông mê man giảng giải cho họ” (Kim Lân”.
 |
| Cán mai và lưỡi mai khi tháo rời nhau. Ảnh: HTC |
Báo Người Lao Động (7/10/2021) đăng bài
viết “Dốt đặc cán mai” của chúng tôi (bút danh Hoàng Tuấn Công [HTC]; bản dài đăng trên Tuấn Công Thư phòng). Trong bài
viết này, tác giả phản biện một số cách hiểu chưa đúng về nghĩa đen của câu
thành ngữ; lý giải tại sao lại ví von “Dốt đặc cán mai”, mà không phải “đặc cán
thuổng” hay “đặc cán cuốc”, “đặc cán xẻng”...
Bài “Lắt léo chữ nghĩa: Dốt đặc cán mai”
(An Chi - báo Thanh Niên - 5/12/2021) đi theo một hướng khác. Sau khi dẫn cách
giải thích nghĩa đen của HTC, An Chi (AC) đặt vấn đề tìm hiểu nghĩa của chữ “đặc”
trong “dốt đặc”.
AC viết:
“Tại sao lại nói dốt đặc? Câu trả lời của chúng tôi là: “Sở dĩ người ta nói dốt đặc vì đặc cũng là dốt”.
Sông Yên
Ảnh: báo Thanh Hóa
HOÀNG TUẤN PHỔ
Thời Hậu Lê cho đến thời Nguyễn, hệ thống hành chính chia tỉnh
Thanh Hóa gồm phủ, huyện, xuống đến tổng, xã, thôn, thường gọi là làng. Bấy giờ
phủ Tĩnh Gia có huyện Quảng Xương, huyện Ngọc Sơn, huyện Nông Cống. Về sau bỏ
đơn vị phủ, huyện Ngọc Sơn mang tên Tĩnh Gia (nay là thị xã Nghi Sơn). Huyện
Ngọc Sơn bấy giờ dân số ít, lấy thêm hai tổng lớn: Ngọc Đới, Văn Trinh. Sau này
hai tổng Ngọc, Văn trả về huyện Quảng Xương cho thuận tiện địa dư. Hai huyện
Tĩnh Gia (Ngọc Sơn), Quảng Xương cách nhau dòng sông Ghép. Phía trên sông Ghép
theo quy luật thiên nhiên, bên lở bên bồi:
Khúc sông bên lở bên bồi,
Bên lở lở mãi,
bên bồi bồi thêm.
Bên bồi là bờ Bắc thuộc huyện Quảng Xương.
HOÀNG TUẤN PHỔ
Cây đa Lam Kinh
Ảnh: báo Thanh Hóa
Lê Ngân người xã Đàm Đi cùng hương Lam Sơn với Lê Lợi. Xã Đàm Đi thời kỳ chiến tranh Lê – Mạc, Tây Sơn – Nguyễn bị ly tán, xóa sổ, khoảng thế kỷ 18-19 nhiều làng thuộc hương Lam Sơn xưa mới khôi phục được. Nhưng không còn thấy địa danh Đàm Đi. Có lẽ Đàm Đi tục danh làng Đầm nay thuộc xã Xuân Thiên, Thọ Xuân. Lê Ngân là một võ tướng dưới cờ khởi nghĩa Lam Sơn.
 |
| Điện Kính Thiên Ảnh: ST |
Lý Thái tổ trước khi ban chiếu dời đô, nói với quần thần: “Trẫm nay mở xem địa đồ, Đại La thành, kinh đô cũ của Cao Biền, ở trung tâm đất nước, có hình thế hiểm yếu như rồng bò hổ phục, bốn phương sum họp, người và vật đông nhiều, thực là chỗ kinh đô quý nhất của đế vương”. Nhà vua nói “Kinh đô cũ của Cao Biền” là cách nói cho dễ hiểu. Sự thật lịch sử, thành Đại La xưa đã qua nhiều đời xây đắp, sửa sang, năm 836, Cao Biền tu bổ thêm, đặt là Đại La thành.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Lam lũ
Ảnh: ST
“Lam lũ” là một từ thông dụng trong tiếng Việt, thường được dùng với nghĩa là rách rưới, bẩn thỉu; vất vả cực nhọc. Ai cũng hiểu và dùng chính xác. Tuy nhiên, nếu hỏi nghĩa của từng yếu tố “lam” là gì, “lũ” là gì, thì không phải ai cũng trả lời được. Có lẽ cũng bởi vì thế mà Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên) mới xếp lam lũ vào diện từ láy:
HOÀNG TUẤN CÔNG
 |
| Trang phục phụ nữ Hà Nội khoảng năm 1930 Ảnh: hinhanhvietnam |
23-“Muốn giàu đi nuôi tằm; muốn nằm [?] đi kiện. Chưa rõ nghĩa”.
Dân gian có câu Vô phúc đáo tụng đình, tụng đình rình vô
phúc; Quan thấy kiện như kiến thấy mỡ;
Nhất tự đáo công môn, thiên ngưu khiên bất xuất... Đã lâm vào chuyện kiện tụng,
thì dù là nguyên đơn hay bị đơn đều khổ. Đâm lao phải theo lao, đêm ngày chầu chực lo hầu kiện. “Nằm” ở đây chính nghĩa là ăn chực nằm chờ. Muốn khổ sở, ăn chực nằm chờ thì hãy đi kiện, còn muốn giàu có thì hãy lo làm
ăn. Lời khuyên của dân gian, không nên sa vào chuyện kiện tụng.
24-“Ông sư có ngãi; bà vãi
có nghì[?] Chưa rõ nghĩa”.
 |
| Ảnh minh hoạ: ST |
14-“Đừng khinh cây cỏ, đừng bỏ bòng bong Chưa rõ nghĩa”.
Trong Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, Nhà Dược học Đỗ Tất Lợi cho biết: “Trong nhân dân dùng thòng bong sắc uống làm thông tiểu tiện, chữa đi tiểu khó khăn, đái buốt, đau. Còn dùng làm thuốc lợi sữa […] còn dùng ngoài, không kể liều lượng, giã nát đắp các vết thương vết loét ecpet loang vòng (mụn rộp loang vòng)”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Cấy đêm vụ mùa ở Thanh Hoá
Ảnh: báo Thanh Niên
Trong Từ điển tục ngữ Việt (NXB Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh - 2010) có một số câu Nguyễn Đức Dương thu thập, nhưng xếp vào diện “chưa rõ nghĩa”. Cách làm này thể hiện sự thận trọng, và cũng có cái hay là lưu ý cho độc giả và các nhà nghiên cứu về những vấn đề còn bỏ ngỏ. Sau đây chúng tôi xin đưa ra cách giải thích về những câu “chưa rõ nghĩa” này (phần gạch đầu dòng sau số mục, đặt trong ngoặc kép là nguyên văn của Từ điển tục ngữ Việt).
 |
| Sự vô hồn của mộ chí "Liệt sĩ chưa biết tên" Ảnh: ST |
Báo Tuổi Trẻ (05/07/2022) có bài Phải đổi tất cả các bia mộ liệt sĩ 'vô danh' thành 'liệt sĩ chưa xác định được tên'. Theo đây, Bộ trưởng Bộ Lao động Thương binh và Xã hội Đào Ngọc Dung chỉ đạo “cần thực hiện quyết liệt việc đổi tên bia mộ”, bởi theo ông, “Không liệt sĩ nào là vô danh, những liệt sĩ đều có tên tuổi, quê quán. Vì vậy việc ghi tên bia mộ cần nghiêm túc thực hiện, thống nhất tên trên những tấm bia này là “liệt sĩ chưa xác định được thông tin”, không để “vô danh” nữa”.
 |
| Bắc Kỳ - Những tù nhân bản xứ bị đóng gông đang bắt chấy rận cho nhau - Bưu ảnh Dieulefils HN số 3148 |
Trong Từ điển tục ngữ Việt (NXB Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh - 2010) có một số câu Nguyễn Đức Dương thu thập, nhưng xếp vào diện “chưa rõ nghĩa”. Cách làm này thể hiện sự thận trọng, và cũng có cái hay là lưu ý cho độc giả và các nhà nghiên cứu về những vấn đề còn bỏ ngỏ. Sau đây chúng tôi xin đưa ra cách giải thích về những câu “chưa rõ nghĩa” này (phần gạch đầu dòng sau số mục, đặt trong ngoặc kép là nguyên văn của Từ điển tục ngữ Việt):
5-“Bắt chấy mẹ chồng thấy bồ nông dưới bể Chưa rõ nghĩa”.
 |
| Minh hoạ tục ngữ "Thành môn thất hoả, ương cập trì ngư". Tranh: ST |
Thông thường, khi biên soạn từ điển thì tất cả từ ngữ thu thập sẽ được soạn giả giải thích. Tuy nhiên, trong Từ điển tục ngữ Việt (NXB Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh - 2010) có một số câu Nguyễn Đức Dương thu thập, nhưng xếp vào diện “chưa rõ nghĩa”. Cách làm này thể hiện sự thận trọng, và cũng có cái hay là lưu ý cho độc giả và các nhà nghiên cứu về những vấn đề còn bỏ ngỏ. Sau đây chúng tôi xin đưa ra cách giải thích về những câu “chưa rõ nghĩa” này (phần gạch đầu dòng sau số mục, đặt trong ngoặc kép là nguyên văn của Từ điển tục ngữ Việt)
1-“Ao
cá lửa thành Chưa rõ nghĩa”.
Thực ra đây chính là dị bản của Cháy thành vạ lây, mà chính Nguyễn Đức Dương đã thu thập và giải thích là: “Thành hễ bị cháy thì (những kẻ sống quanh đó) tất bị vạ lây. Hay dùng để than phiền về tình cảnh hay chịu vạ lây khi phải sống gần các cuộc giao tranh lớn”.
 |
| Ba chữ "Đắc nguyệt lâu" trên cổng đền Ngọc Sơn Ảnh: ST |
Đền
Ngọc Sơn nằm trên đảo Ngọc, về phía Bắc của hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội.
Qua cầu Thê Húc là đến cổng
đền hai tầng lầu, phía trên có tấm biển đề ba chữ “Đắc nguyệt lâu” 得月樓.
Ba chữ “Đắc nguyệt lâu”, thường được người ta đối dịch là “Lầu được trăng”. Bài “Câu đối hoành phi và đề tự bằng chữ Hán ở đền Ngọc Sơn” (Tuấn Nghi, Tảo Trang – Tạp chí Hán Nôm) chú thích cho rằng “Đắc nguyệt lâu” (Lầu được trăng), chữ vốn trong thơ Lý Bạch: “Khuy nhật úy hàm sơn, thúc tửu hỉ đắc nguyệt = Ngó mặt trời e ngậm núi, giục rượu uống mừng được trăng”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
"Tinh hoa thơ ca Hồ Chí Minh"
trong gói quà tặng
Ảnh: ST
Tinh hoa thơ ca Hồ Chí
Minh
(Lê Xuân Đức - NXB Chính trị Quốc gia Sự thật-2020) là một cuốn sách dày 1088
trang, khổ 19 x 27.
Sách được “Nhà nước đặt hàng”, với sự hợp sức biên tập của bốn
nữ Thạc sĩ.
Năm 2020, trong bài
“Đọc lướt tinh hoa thơ ca Hồ Chí Minh” tôi có viết:
“Như vậy, năm 2014, khi tôi viết 9 bài phê bình chỉ ra sai sót và đạo văn trong 2 cuốn sách “Nhật ký trong tù và lời bình”, “Đi tìm xuất xứ thơ Hồ Chí Minh”, một mặt, ông Lê Xuân Đức phản ứng và bắn tin doạ kiện tôi, mặt khác ông lại âm thầm tham khảo và sửa sai để đưa vào cuốn “Tinh hoa thơ ca Hồ Chí Minh”.
 |
| Minh hoạ: St |
Độc giả Lê Minh hỏi: “Hôm trước, chương trình Vua tiếng Việt kênh VTV3 có câu hỏi về tìm từ đồng nghĩa, gần nghĩa với từ “tham lam”. Đây là câu hỏi khó, người chơi không trả lời được. Ban giám khảo có gợi ý một số câu đồng nghĩa, gần nghĩa như: tham tàn, tham bạo, vơ vét, hám lợi. Xin ông cho biết những từ ấy có đồng nghĩa với tham lam không? “Tham” thì dễ hiểu rồi, vậy “lam” đây nghĩa là gì, nó có phải là láy của “tham” không? Cảm ơn ông!”
HOÀNG TUẤN CÔNG
 |
| Minh hoạ "Tống Hoằng truyện" Tranh: ST |
Tin nhà ngày một vắng tin,
Mặn tình cát luỹ, lạt tình tao khang.”
(Truyện Kiều)
Ai xui rã chút duyên kim cải,
Ai khiến rời chút ngãi tào khang...
(Ca dao)
“Tao khang” hay
“tào khang” là gì?
Sách “Tập tục đời người” (Phan Cẩm
Thượng – NXB Hội Nhà văn, 2017) giải thích:
“Trong tiếng Hán, hạt gạo là đạo (tao), vỏ trấu bọc ngoài gạo gọi là khang. Sự bao bọc này rất khăng khít, nên muốn có gạo ăn phải xay lúa giã gạo. Chữ tạo khang, Đạo khang được chỉ sự chung thuỷ của vợ chồng, nên có câu Vợ chồng là nghĩa tao khang. Ở đây ta thấy có hiện tượng người Việt dùng nguyên tiếng Trung Quốc cổ lẫn tiếng Hán Việt”.
 |
| Nhà lá Ảnh: Làng Việt xưa và nay |
Trên trang “Làng Việt xưa và nay”, Trần Ngọc Đông
đăng bài “Không ai giàu ba họ, không ai
khó ba đời”,trích lời giải thích trong sách “Bách khoa thư làng Việt cổ truyền”
(PGS. Bùi Xuân Đính. NXB Chính trị Quốc gia - 2021). Xin trích đoạn có liên
quan “Không ai giàu ba họ, không ai khó ba đời”,:
“Câu tục ngữ chỉ sự không ổn định về đời sống
của các giai tầng xã hội trong nông thôn Việt trước Cách mạng Tháng Tám 1945.
Khái niệm “Họ” trong câu thành ngữ đồng nghĩa với từ “Đời” (hay thế hệ); không có nghĩa là dòng họ (huyết thống, tông tộc), vì dòng họ không phải là một đơn vị kinh tế…”.
 |
| Tát đìa ăn Tết Ảnh và chú thích báo Nhân Dân |
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện ngôn ngữ học – Hoàng Văn Hành chủ biên) thu thập và giải nghĩa: “ĐẦM ĐÌA tt (nước mắt mồ hôi) nhiều đến mức chảy ròng ròng. Nước mắt đầm đìa. Mồ hôi vã ra đầm đìa như tắm. “Hớ hênh nghiêng chút bên kia, Giọt đau thương sẽ đầm đìa mắt ai” (Nguyễn Duy).
