Địa danh một số làng biển Thanh Hóa-Kỳ 4-Làng Đồn Điền (Quảng Xương)

Đền thờ Thành hoàng làng Đồn Điền

Ảnh: báo Dân Trí

HOÀNG TUẤN PHỔ

Đồn Điền là loại hình kinh tế sở hữu nhà nước. Khi chế độ đồn điền bãi bỏ, sở đồn điền này là một trong số ít sở đồn điền trên miền Bắc lấy tên gọi chung của sở làm tên đặt riêng cho làng.

Năm 1470-1471 Lê Thánh tông thân chinh hỏi tội vua Chiêm, đại thắng trở về. Một cánh quân do Tô Chính Đạo và Uông Ngọc Châu chỉ huy, vua sai trở lại Thanh Hoá cùng binh lính làm đồn điền. Tô Chính Đạo giữ chức Đồn Điền Chánh sứ, Uông Ngọc Châu làm Phó sứ. Có lẽ ngoài việc mở mang đồn điền còn kiêm nhiệm vụ phòng thủ duyên hải nên mới chọn mảnh đất khô cằn ven biển Quảng Xương. Dân đồn điền bấy giờ chủ yếu là binh lính, bổ sung thêm một ít tù binh, và thành phần khác. 

Địa danh một số làng biển Thanh Hoá-Kỳ 3, Làng Triều Dương-Sầm Sơn

HOÀNG TUẤN PHỔ

Làng Triều Dương tên nôm là làng Chào, trước năm 1945 thuộc xã Triều Thanh Lộc, tổng Dực Thượng, Quảng Xương. Triều Dương vốn xưa ở ven sông Mã, đất bị sóng đánh lở dần và thường xuyên quân cướp đi thuyền đến cướp phá, đành phải di chuyển vào sâu đất liền, ở làng Lương Trung, trên đất Mả Bạc, diện tích 13 mẫu 5 sào. Đây là vùng đất bái hoang, Lương Trung không thể khai phá để trồng trọt, nên gọi là Mả Bạc (Bạc bẽo, bần bạc). Đất đai vốn chật hẹp, dân số tăng nhanh, ngày càng thêm chật chội. Đã thế, bọn cường hào lý dịch lại hay kiếm cớ lấn chiếm địa giới. Một bài vè đương thời kể chuyện Lý Hệnh làng Cá Lập cướp đất làng Triều Dương.

NON NƯỚC THẦN PHÙ

                            HOÀNG TUẤN PHỔ

Chữ "Thần" trên vách đá cửa biển Thần Phù
                                                                             Ảnh Báo Dân Trí

Trong lịch sử nghìn xưa Đại Việt, non nước Thần Phù là danh sơn thắng địa bậc nhất trong 12 cửa biển, mặc dù dân gian vẫn truyền tụng:

  Lênh đênh qua cửa Thần Phù

Khéo tu thì nổi, vụng tu thì chìm!

          « Tu » gì ? Tu tiên hay tu phật ? Tục truyền trên núi Thần Phù thuở xưa, La Viện chân nhân tu hành đắc đạo, trổ phép thần thông dẹp tan sóng to gió dữ, cứu giúp thuyền mảng ra vào, qua lại cửa biển Thần Phù, mang danh hiệu Áp Lãng chân nhân.

"SÁCH LỪA" CỦA NXB ĐỒNG NAI

Thêm chú thích

                    HOÀNG TUẤN CÔNG

Cuối năm 2014, TCTP đã có bài viết phản ánh về cuốn "sách lừa" của NXB Đồng Nai. Đến nay, "sách lừa" vẫn tiếp tục ngang nhiên hành hoành, móc túi độc giả. Gần đây nhất là hai đồng nghiệp của tôi đã mua phải "sách lừa".  Dưới đây là nội dung đã đăng trên Báo Nông nghiệp Việt Nam số ra ngày 18/9/2015:

Từ cuối năm 2014 đến nay, nhiều độc giả (phần lớn làm việc trong các cơ quan Nhà nước) phản ánh, kêu ca về những cuộc điện thoại gọi đích danh, chào mời, thuyết phục mua cuốn sách  “Tôn vinh những người con làm rạng danh trong các dòng họ nổi tiếng Việt Nam” (Thùy Linh-Việt Trinh-NXB Đồng Nai-2014, sau đây gọi tắt là "Tôn vinh"). Nếu người mua mang họ Lê, người bán sẽ nói đây là cuốn sách viết về dòng họ Lê toàn quốc, nếu là họ Nguyễn, người bán lại giới thiệu sách viết về họ Nguyễn...do các GS, TS tên tuổi biên soạn. Xuất phát từ tâm lý muốn tìm hiểu về dòng của họ mình trong nước ra sao, nhiều người sẵn sàng chi 335.000 đồng để mua sách. Tuy nhiên, khi xem nội dung sách mới biết bị lừa.

Địa danh một số làng biển Thanh Hoá-Kỳ 2-Làng Diêm Phố

Vùng biển Diêm Phố (xã Ngư Lộc, huyện Hậu Lộc)

                                                                                                           Ảnh: Lê Hoàng

HOÀNG TUẤN PHỔ

Nếu Bạch Câu cư trú bên bờ sông thì Diêm Phố-Hậu Lộc-Thanh Hóa dựng làng trên bờ biển. Học giả Pháp Robequain trong sách địa chí viết về Thanh Hoá ước đoán làng Diêm Phố ra đời khoảng thế kỷ XVII và xưa kia làm ruộng, về sau đánh cá. Không đúng. Vì Diêm Phố là tên chữ, một cái tên gắn liền với quá trình lịch sử suốt mấy trăm năm từ thời nhà Lê, của làng quê biển này. Xem Hán tự ký âm Diêm Phố 鹽浦 trong sử sách: Diêm là muối, Phố là bến nước, bãi sông, ở đây hiểu là “nại muối”.

Địa danh một số làng biển Thanh Hoá-Kỳ I "Làng Bạch Câu"

                       HOÀNG TUẤN PHỔ

Sông Sung-xã Nga Bạch-Nga Sơn
                                                                                     Ảnh: Lê Thanh Từ

Địa danh học ở nước ta nói chung, là bộ môn khoa học ra đời muộn và chậm phát triển. Sách xưa nhất chép về địa danh Việt Nam có lẽ là quyển ghi tên những làng, xã, tổng, trấn miền Bắc, được biên soạn đầu thời Nguyễn. Cổ hơn có tập Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, thế kỷ XVIII ghi chép danh hiệu phủ, huyện, tổng, xã, thôn, phường, giáp, ấp, châu thuộc hai xứ: Thuận Hoá, Quảng Nam. Cuối thế kỷ XIX, bộ sách Đồng Khánh địa chí tổng hợp tương đối đầy đủ nhất danh hiệu, danh số cả ba kỳ: Bắc, Trung, Nam. Cách biên soạn của người xưa đều nhằm mục đích thống kê địa danh của các đơn vị hành chính để phục vụ công tác hành chính, ít chú ý đến vấn đề địa danh duyên cách. Rải rác ở một số cuốn sách có đề cập đến vấn đề này, nhưng không nhiều. Đó là tất cả gia tài của người nghiên cứu địa danh học ở nước Việt Nam, Thanh Hóa ngày nay.

NHÂN ĐỌC THƠ TRỊNH MINH CHÂU

                                                                                    

Nhà thơ Trịnh Minh Châu

                      

                           HOÀNG TUẤN PHỔ

           

Đã lâu, tôi không gặp Trịnh Minh Châu, hôm nay bỗng nhận được tập thơ anh gửi tặng, đúng hơn, một quyển thơ dày đến 200 trang, và những 80 bài. Tôi với Châu cùng Hội văn nghệ Thanh Hóa, cùng hội nhưng không cùng thuyền. Con thuyền thơ anh dương buồm lộng gió đến mọi trời thơ, còn tôi, tôi chỉ là một chiếc bè văn ngược xuôi dòng sông Mã thác ghềnh. Trong tập thơ, Trịnh Minh Châu ghi lời đề tặng: "Kính tặng Nhà văn Hoàng Tuấn Phổ". Nhưng, 60 năm cầm bút, tôi không thành một "cái" gì cả. Năm 70 tuổi, tôi viết:

Về hai chữ “đái” trong Từ điển của GS Nguyễn Lân

Đái mạch huyệt đồ (Hình vẽ minh họa vi trí
của "đái mạch". Vòng trên cùng là đái mạch.

    HOÀNG TUẤN CÔNG

Sách “Từ điển từ và ngữ Hán Việt” (NXB Từ điển bách khoa-2002) của GS Nguyễn Lân có giảng nghĩa hai từ: “ái đái” và “bạch đái”. Tuy nhiên, cả hai từ này đều bị GS Nguyễn Lân giảng sai về từ tố:

1-“Ái đái (đái: đội trên đầu) Thân thiết và tôn trọng (cũ) Tỏ lòng ái đái đối với ông thầy.”

Đúng là chữ “đái” 戴 (đọc chệch là “đới”) có một nghĩa là “đội”, (như: 不 共 戴 天-Bất cộng đái (đới) thiên-Không đội trời chung)... Tuy nhiên “đái” 戴 trong từ “ái đái” 愛戴, (tự hình giống nhau) lại có nghĩa là “tôn kính”, chứ không có nghĩa “đội trên đầu” như GS Nguyễn Lân giảng. Để chứng minh điều này không khó:

LÀNG HÒA VĂN CỦA TÔI

      HOÀNG TUẤN CÔNG

Làng Hòa Văn thuộcc 9 xã miền đồng lúa Tây sông Lý (xã Quảng Hoà, huyện Quảng Xương-Thanh Hóa) do Chiêu Văn Đại vương Trần Nhật Duật, Hoàng tử thứ 6, con vua Trần Thái tông cho lập năm 1281. Vì làng ở phía tây sông Lý, nên gọi là làng Đoài. Đời Nguyễn lấy chữ “Văn” trong Chiêu Văn thêm vào thành Văn Đoài, sau đổi tên Hoà Văn.

Nhà tôi ở ngay đầu làng Đoài. Buổi đầu, làng Đoài là vùng đất hoang rậm, đồng lầy, nước ngập, cày cáo, trăn rắn…chiếm cứ gò cao, các giống chim nước đầy đàn nơi ruộng trũng. Người đứng đầu tập hợp dân nghèo tổ chức khai phá là ông Lê Văn Bèo (tức Bìu), tiếp theo là ông Tổng, ông Yểng, ông Chung, mỗi ông phụ trách một khu vực. Những cánh đồng lớn mang tên các ông tổ: đồng Bèo, đồng Yểng, đồng Chung, sau năm 1945 còn ngập nước, chỉ cấy được một vụ lúa. Đặc biệt đồng bèo giống hình chảo, lúa mọc quanh rìa, còn lại hàng trăm mẫu, mùa mưa sóng vỗ ì ọp, cho làng nguồn thuỷ sản tự nhiên giàu có. Năm 1968, đào con mương tiêu thuỷ qua làng, đồng Bèo thành ruộng hai vụ chiêm mùa ăn chắc.

VÒNG XOÁY MUA QUAN*

             Hoàng Tuấn Công

Nghỉ Tết Độc Lập, về quê chơi, "nhặt" được bản thảo hai bài thơ ông cụ nhà mới "hứng tác" sau khi xem xong phim "Tể tướng Lưu Gù". Vòng xoáy "chống tham nhũng để tham nhũng, ăn hối lộ để đi hối lộ" quả là đáng sợ!

                   

NHỚ ANH LÊ HỮU KHẢI

Nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Phổ

             HOÀNG TUẤN PHỔ

Bởi nạn "cháy thành vạ lây" tôi mới có vinh dự được làm quen với anh Lê Hữu Khải, một trong những nhà chính trị có tên tuổi và uy tín ở Thanh Hóa. Năm ấy (1964) tôi đang sống ở quê nhà trong cảnh "lao tù", mặc dù bản thân chưa hề bị kết án. Nhưng tôi vẫn quyết tâm phấn đấu trở thành một "học giả", điều mà tôi mong muốn từ thời nhỏ và nung nấu suốt thời gian dạy học ở Hưng Yên(1). 

MAY ÁO HAY THAY ÁO?

Giặt áo bên sông.
                                Tranh: ST trên Internet

HOÀNG TUẤN CÔNG

Sách "Tục ngữ Việt Nam" (Chu Xuân Diên-Lương Văn Đang-Phương Tri-NXB Khoa học xã hội-1975) có ghi nhận câu tục ngữ: "Áo năng may năng mới, người năng tới năng thân".

Liệu vế đầu "Áo năng may năng mới,..." của câu tục ngữ có vấn đề gì về văn bản không?

MÓNG NHÀ HAY MÓNG NGỰA?

 HOÀNG TUẤN CÔNG

"Đừng chờm mà có ngày chấn móng" là câu tục ngữ Việt Nam thuộc loại cổ xưa và khá khó hiểu. Không biết "chờm", "chấn" ở đây là gì? "Móng" là móng nhà hay móng lừa, móng ngựa? Có lẽ, việc đầu tiên, đơn giản và tiện lợi nhất là chúng ta tìm đến từ điển:

-"Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam" (Vũ Dung-Vũ Thúy Anh-Vũ Quang Hào) giải thích: "Đừng chờm có ngày chấn móng (chờm: nhô ra và phủ trùm sang phạm vi của cái khác; chấn: chấn động, làm rung động mạnh, long lở; móng: nền móng nhà xây). Một kinh nghiệm làm nhà."

TƯ DUY BIỆN CHỨNG CỦA NGƯỜI MƯỜNG TRONG MO "ĐẺ ĐẤT ĐẺ NƯỚC"

           HOÀNG TUẤN PHỔ

Thầy mo Mường. Ảnh Lê Hoa Lam

 

"Đẻ đất đẻ nước" là tác phẩm văn học dân gian đặc sắc của dân tộc Mường, in đậm dấu ấn nền kinh tế nông nghiệp, trong đó, trồng trọt và chăn nuôi vào thời kỳ phát triển. Tuy là văn học, "Đẻ đất đẻ nước" lại lưu truyền như một cuốn sử ghi chép nguồn gốc, sự ra đời của vũ trụ, thế giới muôn loài vạn vật, và con người với quý trình tiến hóa kỳ diệu của nó. Tác phẩm mang tính sử thi này không ngừng được bổ sung, chính lý qua thời gian. Nó không thể không chịu ảnh hưởng qua lại, chồng chéo của nhiều luồng tư tưởng và văn hóa các dân tộc.

CHO NHAU CHÂN NÀO?

HOÀNG TUẤN CÔNG

Tục ngữ Việt Nam có câu “Ăn chân sau, cho nhau chân trước”. Ít nhất có 3 cuốn từ điển thống nhất về cách hiểu:

-“Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam” (Nhóm Vũ Dung) giải thích: “Một kinh nghiệm chọn chân giò: chân giò sau nhiều thịt hơn chân giò trước.”

-“Từ điển tiếng Việt” (Ban biên soạn chuyên từ điển: New Era): “Kinh nghiệm mua chân giò lợn, nên chọn mua chân giò sau thì sẽ được nhiều thịt.”

GS Trần Quốc Vượng-Đôi bồ chữ nặng nghênh ngang bước!

Ảnh chụp lại trong sách "Khoa sử và tôi"

                HOÀNG TUẤN CÔNG

Với Khoa Sử trường Đại học Tổng hợp Hà Nội, GS Trần Quốc Vượng là niềm tự hào của nhiều thế hệ học trò. Hồi mới vào trường, đứa nào đứa nấy há mồm nghe các anh chị khóa trước (đặc biệt là lớp Chuyên ngành Khảo cổ) kể chuyện về Thầy, nhiều chuyện hay, nghe như giai thoại. Mình chỉ được học với GS một tuần. Một tuần chỉ nghe GS giảng hai chữ "VĂN HÓA là gì?". Sau đó, nghe nói GS phải đưa lớp khảo cổ của các anh chị khóa trên đi thực tập nên chuyện giảng dạy bị bỏ dở (Bốn năm, chơi nhiều hơn học nên mình cũng không nhớ sau đó ai dạy thay nữa).  

“Cà làng Hạc ăn gãy răng…”

Hình ảnh chỉ mang tính minh họa

                                               Ảnh: Sưu tầm

HOÀNG TUẤN CÔNG

Tục ngữ Thanh Hóa có câu "Cà làng Hạc ăn gãy răng; khoai làng Lăng ăn tắc cổ". Sách "Ca dao sưu tầm ở Thanh Hóa" (Nhóm Lam Sơn-NXB Văn Học-1963) có lẽ là cuốn sách đầu tiên thu thập câu tục ngữ này. Tuy nhiên không hiểu tại sao các tác giả lại xếp vào thể loại "ca dao"? Trong sách "Từ điển tục ngữ Việt" (NXB Thời Đại-2010) Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương đã đúng khi đưa câu "ca dao" này trở lại thể loại tục ngữ. Tác giả Nguyễn Đức Dương giải thích như sau: "Cà làng Hạc ăn gãy răng; khoai làng Lăng ăn tắc cổ. Cà làng Hạc (rắn tới độ) có thể làm gãy cả răng khi nhai; khoai làng Lăng (cứng tới độ) có thể làm tắc cả cổ khi nuốt." Sách cũng chú thích rõ ràng: "HẠC dt Thọ Hạc (=ngôi làng nằm trên địa phận xã Đông Thọ, thành phố Thanh Hóa hiện thời) [nói tắt] LĂNG dt. Tên dân gian hay dùng để gọi Linh Lộ, ngôi làng nằm trên địa phận xã Quảng Hợp, huyện Quảng Xương tỉnh Thanh Hóa hiện nay."

KẺ ĂN RƯƠI, NGƯỜI CHỊU BÃO

Vớt rươi
Ảnh:ST

Hoàng Tuấn Công

Tục ngữ có câu "Kẻ ăn rươi, người chịu bão". Câu này thuộc loại khá phổ thông. Các nhà biên soạn từ điển thành ngữ, tục ngữ Việt Nam giải thích:

-"Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam"[1] (Vũ Dung-Vũ Thúy Anh-Vũ Quang Hào): "Kẻ ăn rươi, người chịu bão (bão: đau bụng bão, đau bụng gió) xem. Kẻ ăn ốc người đổ vỏ: [Kẻ ăn mắm, người khát nước]. Người không được hưởng lại phải gánh hậu quả tai hại do người được hưởng gây ra.”

THÀNH NHÀ HỒ

HOÀNG TUẤN PHỔ

Thành Nhà Hồ là một tòa thành đá kỳ vĩ của kinh thành nước Đại Việt cuối Trần sang Hồ. Kiến trúc sư tòa thành đá độc đáo này là Thượng thư bộ Lại Đỗ Tĩnh thiết kế và thi công. Hồ Quý Ly dời kinh đô nhà Trần ở Thăng Long vào kinh đô mới Tây Đô trên đất quê hương Thanh Hóa, đổi gọi Thăng Long là Đông đô. Năm 1428, Lê Lợi quét sạch giặc Minh, lên ngôi ở Đông đô - Thăng Long, gọi Lam Sơn - Thanh Hóa là Tây đô.

HẠC THÀNH

Chim hạc về đỉnh núi Long (TP Thanh Hóa)
                                  Ảnh: Đặng Phương Mai

HOÀNG TUẤN PHỔ

Sau khi lên ngôi (1802), kinh đô ở Phú Xuân nhưng vua Gia Long rất quan tâm đến xứ Thanh, quê hương phát tích nhà Nguyễn. Ông cho rằng: Trấn lỵ cũ của nhà Lê Trung hưng ở Dương Xá địa thế chật hẹp không xứng với quí hương đứng đầu cả nước, phải tìm nơi hội đủ thiên thời, địa lợi, nhân hòa. Sau thời gian xem xét, triều thần tâu chỉ có đất xã Thọ Hạc, huyện Đông Sơn là đắc địa nhất, được vua Gia Long chuẩn tấu.