CHO NHAU CHÂN NÀO?

HOÀNG TUẤN CÔNG

Tục ngữ Việt Nam có câu “Ăn chân sau, cho nhau chân trước”. Ít nhất có 3 cuốn từ điển thống nhất về cách hiểu:

-“Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam” (Nhóm Vũ Dung) giải thích: “Một kinh nghiệm chọn chân giò: chân giò sau nhiều thịt hơn chân giò trước.”

-“Từ điển tiếng Việt” (Ban biên soạn chuyên từ điển: New Era): “Kinh nghiệm mua chân giò lợn, nên chọn mua chân giò sau thì sẽ được nhiều thịt.”

-“Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn Đức Dương): “(Để lại) ăn thì nên chọn cặp chân giò sau (vì lắm nạc hơn); đem cho nhau thì nên chọn cặp chân giò trước (vì đều là chân giò nhưng lại ít nạc hơn).”

Bài “Ăn chân sau, cho nhau chân trước” trên báo “Lao Động Cuối tuần” (15/02/2009) PGS.TS Phạm Văn Tình đưa ra hai cách hiểu:

-"Chân trước của lợn ít thịt và không ngon bằng chân sau. Nhưng chân trước nom có dáng, đẹp hơn. Vậy đem biếu chân trước vừa đẹp lòng người được biếu, giữ lại cái chân sau, xấu mã song thực chất lại có giá trị hơn. Đúng là "nhất cử lưỡng tiện". Quả là một cách ứng xử từng trải, khôn ngoan (Của tốt phải dành cho mình dùng chứ!)"

-Cách hiểu thứ 2, “…nếu chỉ tính phần chân giò (từ khớp gối trở xuống) thì chân trước lại mập và có phần bì với thịt mỡ dày hơn. Chân sau chỉ có da bọc xương thôi. Cho hay biếu ai mà dùng chân sau thì rất khó coi ( ...) Chân trước chính là "chân giò" thứ thiệt."

Và "...cũng còn một lý do nữa. Ấy là theo quan niệm dân gian, hai chân trước luôn luôn được chọn là vật tiêu biểu của con lợn. (...)

Với lợn, hai chân trước không chỉ là thành phần làm nên "tứ chi" mà còn là "vũ khí chủ lực" trong việc đào bới, chạy, chống lại đối phương... Khi bắt lợn, người ta lùa vào trỗng hoặc trói chặt hai chân trước, lợn hết đường chạy. (…) Chân trước còn là vật xem bói lấy "khước" mà các ông thầy hay làm.”

Cuối cùng PGS.TS Phạm Văn Tình "kết luận": "Đây là hai cách giải thích mà tôi biết. Dĩ nhiên, có thể còn nhiều cách cắt nghĩa dân gian khác chưa được sáng tỏ. (...) Vậy tôi thử nêu một vấn đề "ngoài ẩm thực" để mọi người cùng trao đổi."

         

Ở giữa là chân giò sau

Ngay sau đó (22/5/2009) Lao Động cuối tuần lại có bài “Xin cho tôi cái chân sau” của Nhà văn Trần Thị Thường, đại ý, đã "hỏi mấy nữ đồng nghiệp, sau đó hỏi cả mấy người làm nghề thịt lợn, tất cả đều nhất trí với nhau rằng bác Tình nói chưa chính xác." Theo đó: “Ăn chân sau, cho nhau chân trước” là một kinh nghiệm dân gian truyền từ đời này sang đời khác từ bà mẹ đẻ đến bà mẹ chồng người nào cũng dạy con điều ấy, ở thời nào thì cũng “nhất cử lưỡng tiện”, đẹp mắt người được biếu lại giữ được cái ngon cho chính mình cũng là tâm lý thông thường."

Có vẻ như đây lại là một "ca khó" . Tuy nhiên có khó tới mức không thể kết luận được, đành chịu cách "sư nói sư phải, vãi nói vãi hay". Theo chúng tôi:

- Kẻ khen ngon, người lại chê dở, chứng tỏ về giá trị thực dụng, chân giò trước hay giò sau còn phụ thuộc vào sở thích, thói quen ăn uống, mục đích sử dụng, cách chặt (xẻ thịt) của mỗi người. Đem chuyện nhiều nạc, ít nạc; chân to, chân nhỏ, giò đẹp, giò xấu... ra so đo hơn thiệt, tranh cãi sẽ trở nên bất tận.

-Với con vật hiến tế, phần đầu hoặc thân trước bao giờ cũng quan trọng hơn thân sau (Nhất thủ, nhì vĩ là vậy). Riêng con lợn, một trong những lý do người ta chỉ cúng chân giò trước vì dân gian quan niệm chân sau nằm phía dưới chỗ thải phân nên ô uế. PGS.TS Phạm Văn Tình gán cho cái chân giò trước một số “phẩm chất” khá hoang đường. Vì, con lợn “đào bới”, dũi đất bằng mõm và dùng cặp răng nanh để tự vệ, tấn công kẻ thù, chứ không dùng chân trước làm "vũ khí chủ lực" trong việc đào bới, chạy, chống lại đối phương...'? (“Chạy” thì chân trước, chân sau đều quan trọng như nhau). "Bắt lợn tóm giò, bắt bò túm mũi", tóm giò trước hay giò sau còn tùy vào tư thế khi tiếp cận con vật; cặp giò nào bị trói thì con vật cũng "hết đường chạy". Cuối cùng, không hiểu các ông thầy "xem bói” bằng chân giò lợn là theo sách nào? PGS.TS Phạm Văn Tình nhầm chân giò lợn với chân giò gà chăng?(*) Mà xem bói là đoán sự lành dữ, tốt xấu, sao lại là xem để lấy “khước”? 

Xin trở lại câu chuyện. Sự quý-tiện trong lễ nghĩa phụ thuộc rất nhiều vào phong tục, tín ngưỡng, quan niệm dân gian. Cái lý của người sống chính là cái lý của người chết. Lễ đối với thánh thần cũng là do người trần mắt thịt quy định ra mà thôi. Một khi phẩm vật dâng cúng khiến thánh thần hài lòng, hỏi sao người trần mắt thịt không quý chuộng? Nải chuối rất ngon nhưng có trái "lẹo nhau" (dính nhau), dân gian kiêng không cúng, cũng không dám đem biếu ai vì e rằng khiếm nhã. Thịt mông con lợn thơm ngon, nhiều nạc, nhưng nó đâu được lựa chọn dâng cúng thay cho thủ lợn? Thế nên, Nguyễn Biểu trong bài thơ Cỗ đầu người mới khen: "Kìa kìa ngon ngọt tày vai lợn". Và rồi câu ca dân gian "Mẹ sinh con gái như tôi, Đầu gà, má lợn mẹ ngồi mẹ nhai"...Nếu đem đùi gà, đùi lợn ra mà ví von, thì còn gì là sang trọng nữa!

- Dân gian không nói ‘đem cho’ mà là “cho nhau”. Phải chăng dùng "nhau" để vần với "sau"? Dĩ nhiên không ai ngây thơ nghĩ như vậy. Nếu "nhau" không có vai trò gì trong câu, dân gian sẽ không dùng, và có cách nói khác, vẫn đảm bảo vần vè. "Cho nhau" ở đây là sự vun đắp tình cảm, đối đãi giữa hai bên, có đi có lại, gắn bó mật thiết, dài lâu. Thế nên cho, giúp kẻ ăn mày hoặc người xa lạ một lần rồi thôi, không ai gọi là “cho nhau”. Dân gian lại có câu "Bánh ú đi, bánh dì lại", "Có đi có lại mới toại lòng nhau". Nếu câu tục ngữ đang xét dạy người ta tính toán theo kiểu khôn lỏi "đẹp mắt người được biếu lại giữ được cái ngon cho chính mình", lần sau người biếu lại mình cũng dùng "tuyệt chiêu" "nhất cử lưỡng tiện" ấy, hỏi có khôn mãi được chăng? Ấy là chưa nói đến chuyện, có người lại không trọng hình thức "đẹp mắt", mà thích giá trị thực dụng của cái chân sau (theo quan điểm của các nhà biên soạn từ điển) thì sao?

Nếu câu tục ngữ tổng kết: “(Để lại) ăn thì nên chọn cặp chân giò sau (vì lắm nạc hơn); đem cho nhau thì nên chọn cặp chân giò trước (vì đều là chân giò nhưng lại ít nạc hơn)”, như cách giải thích của nhiều cuốn từ điển, chắc hẳn, chẳng ai còn dám "muối mặt" đem cái chân giò trước đi biếu, một khi đôi bên đều biết tỏng: của ngon lành, thực chất, "nó" đã giữ lại ăn, phần xương xẩu, đẹp đẽ mẽ ngoài mới đem cho mình! Thật mang tiếng! Tục ngữ mà lại khuyên cách sống khôn lỏi, đem cái kém ra để đối đãi với nhau hay sao? Vả lại, thực tế có ai được cho, biếu cái chân giò trước mà tự ái vì phải nhận cái của không ai muốn mua, chẳng ai muốn xài đâu? 

Như vậy, theo chúng tôi, chân giò trước vẫn là cái chân giò ngon lành, sang trọng, hợp với lễ. Cho nhau chân giò trước hay chân giò sau vốn xuất phát từ quan niệm quý-tiện trong lễ nghĩa. Bởi vậy, câu tục ngữ là kinh nghiệm trong ứng xử, sự tinh tế trong văn hóa biếu tặng, không đơn thuần nói về giá trị thực dụng, càng không phải sự so đo tính toán sao cho phần hơn thuộc về mình, hoặc vì "nhìn khó coi" nên phải miễn cưỡng đem cho chân trước. Về sau, quan niệm này trở nên mờ nhạt trong đời sống và chỉ còn dấu vết ở nghi lễ dâng cúng thánh thần.

                                                                       HTC/8/2015

Chú thích:

          (*)-Nhầm lẫn của PGS.TS Phạm Văn Tình có lẽ xuất phát từ chỗ ông cho rằng: "Chân ở đây là một cách nói tắt từ chân giò, tức là "chân lợn đã làm thịt". Đây là một tổ hợp khá đặc biệt. Bởi người ta không nói là chân lợn như các kết hợp thông thường vẫn dùng chỉ chân các con vật khác, như chân gà, chân chó, chân trâu, chân ngựa, chân voi..." (Bài đã dẫn). Tuy nhiên, trong thực tế "chân giò" không phải là "đặc quyền" gọi tên của chân giò lợn, mà người ta vẫn gọi "chân giò gà", hoặc nói "xem chân giò" và hiểu "chân giò" đây là chân gà.