 |
| Minh họạ Ô đầu bach, mã sinh giác Tranh: ST |
Độc giả Trần Trọng
Nghĩa hỏi: “Bài Chữ và nghĩa: cái phi lý có lý (PGS.TS. Phạm Văn Tình - Báo
VHTT – 22/11/2023) viết:
“Gần đây, trên một tờ báo điện tử (theo tìm hiểu của tôi đó là VTC) có đưa các câu hỏi trắc nghiệm, yêu cầu độc giả lựa chọn một đáp án (được coi là đúng) cho những biến thể thành ngữ (thường là 2). Thí dụ, câu hỏi: “Theo bạn, đâu mới là thành ngữ đúng: 1. râu ông nọ cắm cằm bà kia; 2. dâu ông nọ chăn tằm bà kia”.
 |
| Trăng mới lú lên sau rặng cây Ảnh: ST |
HOÀNG TUẤN CÔNG
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên) thu thập từ “lú nhú” và
giảng như sau:
“LÚ NHÚ đgt. Mới nhú lên, mới mọc lên một loạt với độ dài ngắn, cao thấp không đều nhau. Măng lú nhú khắp rặng tre. Ngô tra được mấy ngày đã mọc lú nhú. “Những gốc cam lú nhú một lớp quả non”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Hình hoa thị dán trên khay gỗ
Tạo tác: HTC
“Hoa
thị”, hay “dấu hoa thị”, là chỉ dấu sao
[*] (Anh: asterisk; Hán: tinh hình-星形, tinh hiệu-星號, hay tinh hiệu phù hiệu-星號符號).
Tất cả các cuốn từ điển chúng tôi có
trong tay chỉ ghi nhận hoa thị/dấu hoa thị,
mà không thấy ghi nhận sao/dấu sao,
cho dù trong thực tế, cách gọi dấu sao
thông dụng hơn dấu hoa thị.
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Vietlex) và nhiều cuốn từ điển khác đều chỉ giảng: “hoa thị • d. hình giống như bông hoa nhiều cánh [*], dùng để đánh dấu hoặc trang trí”, mà không cho biết nghĩa gốc của “hoa thị” là gì?
Một số cuốn từ điển chúng tôi có trong tay như Từ điển
tiếng Việt (Hoàng Phê – Vietlex); Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý
chủ biên); Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Nhóm Vũ Dung), đều giải
thích nghĩa bóng câu Cây ngay không sợ chết
đứng là: ví người ngay thẳng, trung
thực thì không có gì phải sợ sự gièm pha, vu khống, trù dập.
 |
| Đại gia đình Mai Lĩnh Ảnh ST |
Độc giả Đỗ Đình Ngọc (Nam Định) hỏi: “Trong bài viết “Khi nào thì nên gọi là “Danh gia vọng tộc”, nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân cho rằng không nên gọi gia đình đã lập nên Nhà xuất bản Mai Lĩnh là “danh gia vọng tộc” theo cách của nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn(1). Lí do ông LNA viết:
 |
| Bàng quan Minh hoạ: ST |
Trong tiếng Việt, “bàng quan” và “bàng
quang” đều là những từ Việt gốc Hán; nghĩa của chúng khác nhau hoàn toàn, nhưng
lại có âm đọc và chữ viết gần giống nhau.
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Bản chú chữ Hán cho những từ Hán Việt – Trung tâm từ điển học Vietlex) giảng:
 |
| Đền thờ Nguyễn Nghi - Đông Sơn TP Thanh Hoá Ảnh: báo Thanh Hoá |
Độc giả Phùng Đình Đạt (Hà Nội) hỏi:
“Gần đây tôi có
đọc hai bài viết về từ “thăm quan” và “tham quan”.
Bài thứ nhất viết:
“Rất nhiều người, bao gồm không ít vị có chức sắc hoặc bằng cấp cao, vẫn dùng từ “thăm quan” và khăng khăng rằng như vậy mới đúng. Nhiều lần, khi ai đó nói hoặc viết là “thăm quan” khu du tích, “thăm quan” ngôi chùa cổ hay địa điểm du lịch, tôi có góp ý rằng phải là “tham quan” mới đúng. Tuy nhiên, không ít người vẫn nhất quyết rằng họ không sai.
 |
| Đồ họa trên trang Bestie.vn và bài viết cho rằng cụ Vương Hồng Sển giải thích câu "Dở như hạch" như trong bài viết |
Thành
ngữ “Dở như hạch” không được bất cứ
cuốn từ điển nào chúng tôi có trong tay thu thập thành một mục riêng. Tuy nhiên, trong thực tế đời sống, thì nó lại được dùng
khá nhiều, và cũng là chủ đề bàn luận khá sôi nổi.
1-Giải
thích của cụ Vương Hồng Sển?
Nhìn chung, các diễn đàn đều trích dẫn cách giải thích (được cho là) của cụ Vương Hồng Sển trong sách “Ăn cơm mới nói chuyện cũ: Hậu Giang - Ba Thắc” (Vương Hồng Sển - NXB Trẻ - 2012). Ví dụ bài “Câu “Dở như hạch” ra đời như thế nào?” trên các trang Sài Gòn Xưa (saigonxua.net), Tạp chí Đáng Nhớ (dangnho.com) hay Dở như hạch trên Blog Phạm Ngọc Hiệp1. Xin trích:
 |
| Múa đèn, dân ca Đông Anh Ảnh: báo Thanh Hóa |
Kẻ Rủn ở huyện Đông Sơn, một vùng quê trước năm 1945 gồm 9 xã của 3 tổng: Tuyên Hóa, Quảng Nạp và Thạch Khê. Các làng của Kẻ Rủn; Viên Khê, Đàm Xá, Xuân Lưu, Cao Thôn, Phúc Hậu, Phù Lưu, Viễn Đương, Mao Xá, Đại Nẫm, sau 1955 đổi thành nhiều thôn, xóm tùy thuộc thời gian của ba xã Đông Thịnh, Đông Xuân, Đông Khê.
 |
| Mẹ và con Tranh: Mai Trung Thứ |
Độc giả Hoàng
Anh Thi (Hà Nội) hỏi: “Mấy năm nay rộ lên chuyện một số từ như “chén”, “nhá”, “tợp”, xuất hiện trong sách Tiếng Việt
lớp 1. Nhiều ý kiến phản đối quyết liệt, cho rằng đây là những từ “thô tục”,
không phù hợp với trẻ em tiểu học. Đơn cử, bài “Sách giáo khoa đầy “sạn”: Thu hồi, chỉnh sửa hay để đó cho qua…”
trên một tờ báo nọ đăng ý kiến của ông HMH, cho rằng:
“Quê tôi ở Nam Định, nhiều khi người ta vẫn dùng từ “nhá” với nghĩa là “ăn”. Nhưng chỉ những đám lôm côm nói với nhau: “Mày cố mà nhá cho hết cái đống ấy đi”. Một việc gì đó khó khăn, nặng nhọc người ta cũng dùng từ này để diễn tả: “Xem chừng vụ này nhá không trôi!”. Vì là từ thông tục, nên đôi khi người lớn sử dụng để quát trẻ con, chứ trẻ con không được dùng với người lớn. Trong học đường không được phép dùng những từ tương tự.
 |
| Phong cảnh đầm hoang ở xã Ngọc Lĩnh - huyện Tĩnh Gia (Nghi Sơn) Ảnh: HCT |
“Tử tế” và “tinh tế” là hai từ Việt gốc Hán, được Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ – Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa. Xét nghĩa gốc Hán [lịch đại], thì đây đều là những từ ghép đẳng lập.
-Với
từ “tử tế”:
Từ điển từ láy tiếng Việt giảng hai nghĩa (tính từ) như sau: “1. Có cái cần có để được coi trọng, không bị coi là lôi thôi hoặc thiếu đứng đắn. Ăn mặc tử tế. Được học hành tử tế. Con nhà tử tế. 2. Có những biểu hiện chu đáo, tốt bụng trong quan hệ đối xử. Ăn ở tử tế với nhau. Được tiếp đãi ân cần tử tế”.
 |
Hình ảnh clip cô giáo dạy về từ láy "mềm mại" theo SGK Ảnh: HTC |
Mềm mại là từ được các nhà biên soạn
từ điển, nghiên cứu về từ láy, cũng như sách giáo khoa xếp vào diện từ láy.
Cụ thể, Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa: “MỀM MẠI tt. 1. Mềm và gợi cảm giác dễ chịu khi tiếp xúc, chạm phải. Bàn tay mềm mại. Tấm lụa mềm mại. “…gương mặt như đóng khung trong làn tóc đen mềm mại có đôi mắt to, sáng ngời ngời”. (Ma Văn Kháng). 2. Dịu dàng, uyển chuyển, đầy tính chất uốn lượn, gợi cảm giác đẹp. Dáng điệu mềm mại. Giọng ca mềm mại và ấm”.
 |
| Hình tượng Thiên Lôi Tranh: ST |
Dân gian
cho rằng, Thiên Lôi là vị thần nhà Trời, làm ra sấm sét và vâng lệnh trừng trị
kẻ gian ác, bất hiếu. Ông Trời sai Thiên Lôi trừng trị kẻ nào, Thiên Lôi cứ thế
y lệnh vung lưỡi tầm sét trừng trị kẻ ấy. Bởi thế, Thiên Lôi còn được ví với kẻ
tai sai trung tín, nhất nhất tuân theo lệnh chủ. Và, vì
Thiên Lôi thừa hành mệnh lệnh của Trời, nên Thiên Lôi cũng được hiểu là Trời.
Nếu tục ngữ Hán có câu Lôi Công bất đả ngật phạn nhân - 雷公不打吃飯人, nghĩa là: Thiên Lôi không đánh kẻ đang ăn cơm, thì tục ngữ Việt cũng có câu đồng nghĩa: Trời đánh còn tránh miếng ăn. Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân – NXB Văn Học, 2018) giải thích đây là “Câu nói đùa khi có người quấy rầy trong lúc đương ăn”. Tuy nhiên, không hề có chuyện đùa cợt gì ở đây.
 |
| Lương dược khổ khẩu lợi vu bệnh, Trung ngôn nghịch nhĩ lợi vu hành Thư pháp: ST |
Độc giả Cao Xuân
Thiện (21/4 Kha Vạn Cân - TP Vũng Tàu) hỏi: “Tôi thấy nhiều người viết “Thuốc đắng dã/giã tật”, nhưng có người lại
viết là “Thuốc đắng đã tật”. Đề nghị chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa
cho biết bản nào của thành ngữ này là đúng?”.
Trả lời:
Hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay, đều thu thập bản Thuốc đắng dã tật. Điển hình như:
 |
| Một cảnh trong phim Tây du kí Ảnh: ST |
Trong chương trình Vua tiếng
Việt (7/10/2022), MC Xuân Bắc giới thiệu Tiến sĩ Đỗ Thanh Nga (Cố vấn của Vua tiếng Việt) giải thích câu Lộng giả thành chân cho người chơi và khán
giả nghe. Tiến sĩ giải thích cặn kẽ như sau:
“Đây là câu thành ngữ Hán Việt. LỘNG có nghĩa là trò đùa; GIẢ có nghĩa là cái điều không có thật; THÀNH là biến thành; CHÂN là sự chân thật”. Tiếp theo, Tiến sĩ giảng nghĩa cả câu là: “Trong cuộc sống đôi khi có những điều người ta nói đùa thái quá thì đến một lúc nào đấy cái điều tưởng như là đùa ấy nó sẽ biến thành thật. Nó cũng mang một cái hàm ý là trong cuộc sống những điều giả dối cứ tiếp diễn thì dần dần nó cũng biến thành bản chất thật sự của con người đó”.
 |
| Ông Nguyễn Thiện Nhân đánh trống khai trường (năm 2017) Ảnh: Trang tin ĐT ĐBTPHCM |
HOÀNG TUẤN CÔNG
Ông bà ta lấy hình ảnh người
đánh trống để minh họa cho câu tục ngữ “Đánh trống bỏ dùi”
[…]. Cố nhiên đánh trống xong, dù là trống
chầu, trống trường, trống lệnh, trống thu không, trống lễ hội v.v..., đánh xong
thì không ai lại cứ cầm mãi cái dùi trống làm gì. Nhưng cái hình tượng ấy lại được chuyển vào một ngụ ý rất triết học, để
nói về một hiện tượng tâm lý xã hội. Đó là việc làm chớt chat, không đến đầu đến
đũa, không đến nơi đến chốn. Đánh trống bỏ dùi trở thành một tục ngữ, một thành
ngữ để nói cái hiện tượng và hành vi xã hội của con người.
Tôi chuyên môn Toán, nhưng thấy cách giải thích nghĩa đen trên đây có vẻ không ổn. Vậy đề nghị chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa cho biết, dùi trong câu Đánh trống bỏ dùi có phải như tác giả giải thích không?”
 |
| Cổng vào đền Nguyễn Nghi (Thanh Hóa) Ảnh: Vietnamnet |
HOÀNG TUẤN CÔNG
Độc giả Lương Đình Thăng (Thị xã Nghi Sơn) hỏi: “Gần đây, tôi có
đọc được bài viết “Hưởng thọ hưởng dương” của ông BT, thấy nhiều băn khoăn có
phần giống tôi. Đại khái ông BT viết:
“Từ sau năm 1975 hay gần đây tôi thấy người ta dùng chữ hưởng dương dành cho người mất dưới 60 tuổi và hưởng thọ là người mất trên 60 tuổi, có nghĩa là ranh giới của thọ được bắt đầu ở tuổi 60? Tôi hỏi tại sao lấy cái mốc đó? Thì được trả lời là từ bản nhạc “60 năm cuộc đời”?? […] Tôi ra nghĩa trang xem lại bia mộ những người thân quen đã quá vãng, thì thấy có ba loại:
 |
| Muôn vàn những chấm sao li ti trên bầu trời đêm Ảnh: ST |
Độc giả Lê Thị Hường (Giáo viên Tiểu học, huyện Thọ Xuân – Thanh
Hóa) hỏi: “Xin chuyên mục Cà kê chuyện chữ
nghĩa cho biết, li ti là từ thuần
Việt hay từ Hán Việt, và đây có phải là từ láy không?”.
Trả lời:
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Trung tâm Từ điển học Vietlex, bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt), không chú chữ Hán cho mục từ li ti.
 |
| Minh hoạ: ST |
Bạn đọc TQH hỏi: “Lâu nay tôi vẫn thấy áy náy với từ “xúc xiểm” trong các từ điển tiếng Việt. Trong từ điển người ta định nghĩa “xúc xiểm” là “đặt điều xúi giục”. Khi tra từ điển Hán Việt thì tôi thấy “xiểm” 陜 là tên đất của tỉnh Thiểm Tây hoặc có nghĩa là chật, hẹp. Chữ này chẳng ăn nhập gì với chữ “xúc” 促 nghĩa là thúc giục, thôi thúc. Trong khi đó, chữ “siểm” 諂 có nghĩa là nịnh nọt, ton hót bợ đỡ, siểm nịnh, siểm mị. Vì vậy tôi nghĩ XÚC SIỂM có nghĩa là “dùng lời khôn khéo để xúi giục” thì có vẻ có nghĩa hơn.
Rất mong nhận được sự giải đáp của chuyên mục “Cà kê chuyện chữ nghĩa”.
 |
| Lược trâm còn gọi trâm mũ Ảnh: ST |
HOÀNG TUẤN CÔNG
“Một số bạn trẻ trên mạng đã đăng lời bài hát và sửa chữ “lượt” thành “lược”. Ý là, tóc thì phải dùng “lược” chứ “lượt” là gì (không hiểu nghĩa)? Họ nghĩ rằng hoặc là Lê Dinh bị sai chính tả, hoặc là ca sĩ bị “ngọng”,...
