“ĐẦN ĐÙ” – “ĐẦN” VÀ “ĐÙ”

Tin Nga vỡ trận ở Kharkiv, khiến Putin "đần" 
người. Còn Shoygu thường ngày trông
 đã "đù", giờ càng trở nên tội nghiệp.
Ảnh: ST

         HOÀNG TUẤN CÔNG

Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên):

-“ĐẦN ĐÙ tt. Tỏ ra chậm chạp và kém cỏi trong hiểu biết và ứng xử. “Con gái trong làng họ cũng chê anh đần đù, chả cô nào mơ tưởng đến” (Vũ Thị Thường)”.

         Thực ra, đần đù là từ ghép đẳng lập [đồng đại]: đần là khờ dại, không khôn ngoan hoặc ở trạng thái đờ đẫn, không linh hoạt (như thằng ấy đần lắm; đần độn; đứng đần người ra); đù là dáng vẻ ngờ nghệch, chậm chạp, không tinh nhanh (như đù người; Trông vẻ mặt hắn ta đù lắm). Với câu “Con gái trong làng họ cũng chê anh đần đù…”, ta có thể thay thế “chê anh đần đù” bằng “chê anh đần” hoặc “chê anh đù”, đều ổn.

Tất cả các cuốn từ điển chúng tôi có trong tay đều chỉ ghi nhận và giải nghĩa đù hay đụ là tiếng chửi.  May thay, Từ điển tiếng Nghệ đã thu thập và giải nghĩa như sau: “đù: Khù khờ - đù đờ (láy)”.

Người Thanh Hoá cũng dùng đù để chỉ vẻ chậm chạp, không lanh lợi, ví dụ Cứ ngồi nhà mãi rồi nó đù người ra.

Như vậy, xét khả năng độc lập trong hành chức của hai thành tố “đần” và “đù”, thì đù đờ không phải là từ láy.

Tham khảo: Từ điển tiếng Nghệ thu thập đù với tư cách là một từ, nhưng lại cho rằng, đù đờ là từ láy. Thực ra đù đờ cũng là từ ghép đẳng lập: đù = chậm chạp, khù khờ; đờ = thừ ra, ngây ra (như lờ đờ; đờ đẫn; ngồi đờ người ra). Từ điển Lê Văn Đức cho ta thấy nghĩa độc lập của đờ: “đờ • bt. C/g. Đơ, thừ ra, không, cử-động, không biết ăn-nói làm sao: Bị lật tẩy, đờ ra đó chịu”.

Như vậy, “đù” xuất hiện trong cả hai từ “đần đù” và “đù đờ”, với cùng một ngữ nghĩa, càng cho chúng ta thấy “đù” hoàn toàn không phải là yếu tố láy.

Đáng chú ý, giống như Từ điển tiếng Nghệ, Từ điển từ láy tiếng Việt cũng đã nhầm khi thu thập “đù đờ” vào nhóm từ láy: “ĐÙ ĐỜ tt. Có vẻ không tinh nhanh, chậm chạp trong hành động. Trông đù đờ thế kia thì làm gì được // đù đà đù đờ Đù đờ ở mức độ nhiều hơn”.

                                                                     HTC/9/2022

(Trích “Viết lúc nông nhàn” – Phần viết về Từ điển từ láy tiếng Việt - chưa xuất bản)