 |
| Múa đèn, dân ca Đông Anh Ảnh: báo Thanh Hóa |
Kẻ Rủn ở huyện Đông Sơn, một vùng quê trước năm 1945 gồm 9 xã của 3 tổng: Tuyên Hóa, Quảng Nạp và Thạch Khê. Các làng của Kẻ Rủn; Viên Khê, Đàm Xá, Xuân Lưu, Cao Thôn, Phúc Hậu, Phù Lưu, Viễn Đương, Mao Xá, Đại Nẫm, sau 1955 đổi thành nhiều thôn, xóm tùy thuộc thời gian của ba xã Đông Thịnh, Đông Xuân, Đông Khê.
 |
| Mẹ và con Tranh: Mai Trung Thứ |
Độc giả Hoàng
Anh Thi (Hà Nội) hỏi: “Mấy năm nay rộ lên chuyện một số từ như “chén”, “nhá”, “tợp”, xuất hiện trong sách Tiếng Việt
lớp 1. Nhiều ý kiến phản đối quyết liệt, cho rằng đây là những từ “thô tục”,
không phù hợp với trẻ em tiểu học. Đơn cử, bài “Sách giáo khoa đầy “sạn”: Thu hồi, chỉnh sửa hay để đó cho qua…”
trên một tờ báo nọ đăng ý kiến của ông HMH, cho rằng:
“Quê tôi ở Nam Định, nhiều khi người ta vẫn dùng từ “nhá” với nghĩa là “ăn”. Nhưng chỉ những đám lôm côm nói với nhau: “Mày cố mà nhá cho hết cái đống ấy đi”. Một việc gì đó khó khăn, nặng nhọc người ta cũng dùng từ này để diễn tả: “Xem chừng vụ này nhá không trôi!”. Vì là từ thông tục, nên đôi khi người lớn sử dụng để quát trẻ con, chứ trẻ con không được dùng với người lớn. Trong học đường không được phép dùng những từ tương tự.
 |
| Phong cảnh đầm hoang ở xã Ngọc Lĩnh - huyện Tĩnh Gia (Nghi Sơn) Ảnh: HCT |
“Tử tế” và “tinh tế” là hai từ Việt gốc Hán, được Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ – Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa. Xét nghĩa gốc Hán [lịch đại], thì đây đều là những từ ghép đẳng lập.
-Với
từ “tử tế”:
Từ điển từ láy tiếng Việt giảng hai nghĩa (tính từ) như sau: “1. Có cái cần có để được coi trọng, không bị coi là lôi thôi hoặc thiếu đứng đắn. Ăn mặc tử tế. Được học hành tử tế. Con nhà tử tế. 2. Có những biểu hiện chu đáo, tốt bụng trong quan hệ đối xử. Ăn ở tử tế với nhau. Được tiếp đãi ân cần tử tế”.
 |
Hình ảnh clip cô giáo dạy về từ láy "mềm mại" theo SGK Ảnh: HTC |
Mềm mại là từ được các nhà biên soạn
từ điển, nghiên cứu về từ láy, cũng như sách giáo khoa xếp vào diện từ láy.
Cụ thể, Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa: “MỀM MẠI tt. 1. Mềm và gợi cảm giác dễ chịu khi tiếp xúc, chạm phải. Bàn tay mềm mại. Tấm lụa mềm mại. “…gương mặt như đóng khung trong làn tóc đen mềm mại có đôi mắt to, sáng ngời ngời”. (Ma Văn Kháng). 2. Dịu dàng, uyển chuyển, đầy tính chất uốn lượn, gợi cảm giác đẹp. Dáng điệu mềm mại. Giọng ca mềm mại và ấm”.
 |
| Hình tượng Thiên Lôi Tranh: ST |
Dân gian
cho rằng, Thiên Lôi là vị thần nhà Trời, làm ra sấm sét và vâng lệnh trừng trị
kẻ gian ác, bất hiếu. Ông Trời sai Thiên Lôi trừng trị kẻ nào, Thiên Lôi cứ thế
y lệnh vung lưỡi tầm sét trừng trị kẻ ấy. Bởi thế, Thiên Lôi còn được ví với kẻ
tai sai trung tín, nhất nhất tuân theo lệnh chủ. Và, vì
Thiên Lôi thừa hành mệnh lệnh của Trời, nên Thiên Lôi cũng được hiểu là Trời.
Nếu tục ngữ Hán có câu Lôi Công bất đả ngật phạn nhân - 雷公不打吃飯人, nghĩa là: Thiên Lôi không đánh kẻ đang ăn cơm, thì tục ngữ Việt cũng có câu đồng nghĩa: Trời đánh còn tránh miếng ăn. Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân – NXB Văn Học, 2018) giải thích đây là “Câu nói đùa khi có người quấy rầy trong lúc đương ăn”. Tuy nhiên, không hề có chuyện đùa cợt gì ở đây.
 |
| Lương dược khổ khẩu lợi vu bệnh, Trung ngôn nghịch nhĩ lợi vu hành Thư pháp: ST |
Độc giả Cao Xuân
Thiện (21/4 Kha Vạn Cân - TP Vũng Tàu) hỏi: “Tôi thấy nhiều người viết “Thuốc đắng dã/giã tật”, nhưng có người lại
viết là “Thuốc đắng đã tật”. Đề nghị chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa
cho biết bản nào của thành ngữ này là đúng?”.
Trả lời:
Hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay, đều thu thập bản Thuốc đắng dã tật. Điển hình như:
 |
| Một cảnh trong phim Tây du kí Ảnh: ST |
Trong chương trình Vua tiếng
Việt (7/10/2022), MC Xuân Bắc giới thiệu Tiến sĩ Đỗ Thanh Nga (Cố vấn của Vua tiếng Việt) giải thích câu Lộng giả thành chân cho người chơi và khán
giả nghe. Tiến sĩ giải thích cặn kẽ như sau:
“Đây là câu thành ngữ Hán Việt. LỘNG có nghĩa là trò đùa; GIẢ có nghĩa là cái điều không có thật; THÀNH là biến thành; CHÂN là sự chân thật”. Tiếp theo, Tiến sĩ giảng nghĩa cả câu là: “Trong cuộc sống đôi khi có những điều người ta nói đùa thái quá thì đến một lúc nào đấy cái điều tưởng như là đùa ấy nó sẽ biến thành thật. Nó cũng mang một cái hàm ý là trong cuộc sống những điều giả dối cứ tiếp diễn thì dần dần nó cũng biến thành bản chất thật sự của con người đó”.
 |
| Ông Nguyễn Thiện Nhân đánh trống khai trường (năm 2017) Ảnh: Trang tin ĐT ĐBTPHCM |
HOÀNG TUẤN CÔNG
Ông bà ta lấy hình ảnh người
đánh trống để minh họa cho câu tục ngữ “Đánh trống bỏ dùi”
[…]. Cố nhiên đánh trống xong, dù là trống
chầu, trống trường, trống lệnh, trống thu không, trống lễ hội v.v..., đánh xong
thì không ai lại cứ cầm mãi cái dùi trống làm gì. Nhưng cái hình tượng ấy lại được chuyển vào một ngụ ý rất triết học, để
nói về một hiện tượng tâm lý xã hội. Đó là việc làm chớt chat, không đến đầu đến
đũa, không đến nơi đến chốn. Đánh trống bỏ dùi trở thành một tục ngữ, một thành
ngữ để nói cái hiện tượng và hành vi xã hội của con người.
Tôi chuyên môn Toán, nhưng thấy cách giải thích nghĩa đen trên đây có vẻ không ổn. Vậy đề nghị chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa cho biết, dùi trong câu Đánh trống bỏ dùi có phải như tác giả giải thích không?”
 |
| Cổng vào đền Nguyễn Nghi (Thanh Hóa) Ảnh: Vietnamnet |
HOÀNG TUẤN CÔNG
Độc giả Lương Đình Thăng (Thị xã Nghi Sơn) hỏi: “Gần đây, tôi có
đọc được bài viết “Hưởng thọ hưởng dương” của ông BT, thấy nhiều băn khoăn có
phần giống tôi. Đại khái ông BT viết:
“Từ sau năm 1975 hay gần đây tôi thấy người ta dùng chữ hưởng dương dành cho người mất dưới 60 tuổi và hưởng thọ là người mất trên 60 tuổi, có nghĩa là ranh giới của thọ được bắt đầu ở tuổi 60? Tôi hỏi tại sao lấy cái mốc đó? Thì được trả lời là từ bản nhạc “60 năm cuộc đời”?? […] Tôi ra nghĩa trang xem lại bia mộ những người thân quen đã quá vãng, thì thấy có ba loại:
 |
| Muôn vàn những chấm sao li ti trên bầu trời đêm Ảnh: ST |
Độc giả Lê Thị Hường (Giáo viên Tiểu học, huyện Thọ Xuân – Thanh
Hóa) hỏi: “Xin chuyên mục Cà kê chuyện chữ
nghĩa cho biết, li ti là từ thuần
Việt hay từ Hán Việt, và đây có phải là từ láy không?”.
Trả lời:
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Trung tâm Từ điển học Vietlex, bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt), không chú chữ Hán cho mục từ li ti.
 |
| Minh hoạ: ST |
Bạn đọc TQH hỏi: “Lâu nay tôi vẫn thấy áy náy với từ “xúc xiểm” trong các từ điển tiếng Việt. Trong từ điển người ta định nghĩa “xúc xiểm” là “đặt điều xúi giục”. Khi tra từ điển Hán Việt thì tôi thấy “xiểm” 陜 là tên đất của tỉnh Thiểm Tây hoặc có nghĩa là chật, hẹp. Chữ này chẳng ăn nhập gì với chữ “xúc” 促 nghĩa là thúc giục, thôi thúc. Trong khi đó, chữ “siểm” 諂 có nghĩa là nịnh nọt, ton hót bợ đỡ, siểm nịnh, siểm mị. Vì vậy tôi nghĩ XÚC SIỂM có nghĩa là “dùng lời khôn khéo để xúi giục” thì có vẻ có nghĩa hơn.
Rất mong nhận được sự giải đáp của chuyên mục “Cà kê chuyện chữ nghĩa”.
 |
| Lược trâm còn gọi trâm mũ Ảnh: ST |
HOÀNG TUẤN CÔNG
“Một số bạn trẻ trên mạng đã đăng lời bài hát và sửa chữ “lượt” thành “lược”. Ý là, tóc thì phải dùng “lược” chứ “lượt” là gì (không hiểu nghĩa)? Họ nghĩ rằng hoặc là Lê Dinh bị sai chính tả, hoặc là ca sĩ bị “ngọng”,...
 |
| Cổ xuý nhạc Trung Quốc Tranh: ST |
Độc giả LĐS (TP Thanh Hoá) hỏi: “Tôi thấy trên mạng xã hội và sách báo người ta hay viết là “cổ suý”, nhưng cũng có nhiều người viết là “cổ xuý”. Vậy xin chuyên mục Cà kê chuyện chữ nghĩa cho biết, trong hai cách viết “cổ suý” và “cổ xuý”, thì đâu là cách viết đúng chính tả?”.
 |
| Các luật sư bào chữa cho bà Lê Thị Dung trong phiên toà phúc thẩm. Ảnh: Hải Đăng, báo Lao động |
“Nếu được, nhờ anh xem xét mấy chữ “Phụng công, thủ pháp, chí công vô tư” trên dòng băng rôn. Có vẻ như ai đó mới bịa ra chứ chưa chắc đã có trong văn bản cổ. Xét về sự đăng đối của các từ ngữ, có vẻ ngờ ngợ. Xét về ý tứ cũng ngờ ngợ. Tất cả đều công hết thì tình người, quyền con người ở đâu? Nếu xưa không có, nay mới nghĩ ra thì sao không dùng luôn tiếng Việt bây giờ cho dễ hiểu?”.
 |
| Sách bằng thẻ tre Ảnh: ST |
Một độc giả thắc mắc: “Tôi
thấy hàng ngày mọi người dùng từ “luyên thuyên” rất nhiều. Vậy, xin mục “Cà kê
chuyện chữ nghĩa” cho biết chính xác là “huyên thuyên” hay là “luyên thuyên”?
Quả tình, trong thực tế không chỉ có “huyên thuyên”, “luyên thuyên”, mà có cả “huyên thiên” và “liên thiên”.
 |
| Sách của NXB Đại học Quốc gia HN đã sai khi dùng "đạt giải". Ảnh: HTC |
Đoạt và đạt là hai từ Việt gốc
Hán, có hai nghĩa khác nhau, không thể hoán đổi vị trí cho nhau. Tuy nhiên, thực
tế cho thấy có một lỗi khá phổ biến, đó là người ta không phân biệt được nghĩa
của đoạt và đạt; thường lấy đạt để
thay cho đoạt, dẫn đến chuyện ngược đời,
là chữ đoạt thường bị chữ đạt “tiếm ngôi”, “đoạt quyền”. Ví dụ,
đáng lẽ phải viết là đoạt giải nhất, đoạt giải nhì,… thì người ta lại viết là đạt giải nhất, đạt giải nhì...
Điều đáng nói là cái sai này xuất hiện rất phổ biến trên sách báo, trong các loại giấy tờ, văn bản, quyết định, tổng kết, báo cáo… mang tính chính thống của nhà nước.
 |
| Mái chèo khoả nước Ảnh: St |
Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội, 2011) thu thập và giải nghĩa: “khuây khoả. đgt. Nguôi dịu đi phần nào những nhớ thương, buồn thảm; khuây nói khái quát. Đi chơi cho khuây khoả vì sau những cuộc thay đổi trong gia đình bà cụ hay cả nghĩ.” (VN, 1-61)”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
 |
| Ảnh chụp màn hình VTV |
Chương trình “Vua tiếng Việt” yêu cầu người chơi lựa chọn một trong hai cách viết được coi là đúng chính tả: “dúm dó” hay “rúm ró”. Câu trả lời của người chơi là “rúm ró”, và đáp án đúng của chương trình cũng là “rúm ró”.
Cứ theo đây, thì cách viết “dúm dó” bị xem là sai chính tả. Tuy nhiên, VTV đã nhầm lẫn giữa “chính tả” với “phương ngữ”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Câu hỏi và đáp án của Vua tiếng Việt
Ảnh chụp màn hình
Sau khi đăng bài “Xe chỉ hay se chỉ…”, bác Nguyễn Phước Hải (Canada) có một bình luận kèm theo bức ảnh chụp màn hình chương trình Vua tiếng Việt. Theo đây, với câu hỏi chính tả “Trậm trễ” hay “chậm chễ”, câu trả lời của người chơi là “chậm chễ”. Đây cũng chính là đáp án của Vua tiếng Việt (VTV).
