“XE CHỈ” HAY “SE CHỈ”; “XE DUYÊN” HAY “SE DUYÊN”…?

             

Sai chính tả ngay cả với tên một ấn phẩm.
Ảnh: Báo Đại biểu Nhân dân

             HOÀNG TUẤN CÔNG

    Trên sách báo hiện nay tồn tại hai cách viết: xe chỉ/se chỉ; xe duyên/se duyên; xe tơ/se tơ; xe dây/se dây…

Về SE CHỈ, chúng ta dễ dàng bắt gặp rất nhiều những ngữ liệu như: Thúy Hoàn vừa cho ra mắt album với chủ đề “Se chỉ luồn kim” (Báo Đại Đoàn kết); Nghệ sĩ Thúy Hoàn ra mắt album quan họ “Se chỉ luồn kim (Tạp chí Đại biểu Nhân dân); Ca nương Thuý Hoàn và chồng là tác giả Peter Pho đã giới thiệu đến khán giả album hát quan họ ‘Se chỉ luồn kim’… (VOV); Se Chỉ Luồn Kim - Thanh Kim Huệ Giang Châu”(zingmp3.vn),…

Về SE DUYÊN, cũng có vô vàn ngữ liệu: Cám ơn Hẹn hò VnExpress đã se duyên cho vợ chồng tôi (VnExpress); Khúc hát se duyên (Vietnamnet); Chàng trai se duyên cho ốc sên bằng cách đá ‘tình địch’ (báo Tuổi trẻ); “Se duyên” cho hoa bưởi (báo Nhân dân); Cái tên se duyên ở Tổng cục Kỹ thuật (báo Quân đội Nhân dân); Tận thấy việc ‘se duyên’ cho loại quả quý hiếm… (báo Tiền phong);“Cẩn trọng chuyện tình “se duyên” từ mạng xã hội (báo Lao động); Se duyên bún và dưa hấu (VTV); Nông dân ‘se duyên’ cho cây bưởi ở Hà Tĩnh (VTC); “…Chú mèo Mac và phi vụ se duyên” (VOV),…

Tuy nhiên, nếu tra từ điển, thì tất cả các cuốn từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay, xuất bản trước và sau năm 1945 đều chỉ thu thập xe chỉ, xe duyên, xe tơ, xe dây…Không có bất cứ cuốn nào ghi nhận cách viết se chỉ, se duyên, se tơ, se dây…

Sau đây, xin trích dẫn 2 cuốn từ điển tiếng Việt đại diện cho hai thời kì lịch sử, trước và sau 1945:

-Việt Nam tự điển (Hội Khai trí Tiến đức – 1931): “xe • Làm cho xoắn lại <>Xe chỉ. Xe tơ. Nghĩa bóng: Tác hợp cho hai người lấy nhau <>Ông tơ sao khéo xe quàng xe xiên. Văn-liệu: Ngày dưng thì chẳng xe gai, Đến khi nước lớn, mượn chài ai cho (C-d). Đào non sớm liệu xe tơ kịp thì (K). Cùng chàng kết tóc xe tơ những ngày (K). Tay nguyệt-lão chẳng xe thì chớ, Xe thế này có dở-dang không (C-d)”.

- Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên - Vietlex – 2018) “xe • đg. 1 làm cho các sợi nhỏ xoắn chặt với nhau thành sợi lớn. xe chỉ ~ xe dây thừng ~ dã tràng xe cát ~ “Ai cho trúc nọ lộn tre, Ai đem chỉ gấm mà xe tim đèn.” (Cdao). 2 [vch] làm cho kết đôi với nhau thành vợ chồng. duyên trời xe ~ kết tóc xe tơ ~ “Ai xinh thì mặc ai xinh, Ông Tơ chỉ quyết xe mình với ta.” (Cdao)”.

Ngoài ra Từ điển Việt – Pháp (Dictionnaire Annamite – Français) của Génibrel (in năm 1898), đã ghi nhận một số từ ngữ như xe chỉ, xe tơ, Kết tóc xe tơ, Xe dây buộc mình,...

Như vậy, sự thống nhất xem như tuyệt đối của từ điển là một căn cứ rất quan trọng để chúng ta lựa chọn chữ cái X, chứ không phải S, khi viết các từ xe chỉ, xe duyên, xe tơ, xe dây…

Bây giờ, chúng ta tiếp tục xét nghĩa từ nguyên, xem tại sao phải viết XE, chứ không phải SE.

Xe nước (cọn) của người Thái
Ảnh: ST

XE là từ Việt gốc Hán do chữ xa 車 có nghĩa là xe. Mối quan hệ A → E, ta còn thấy trong nhiều trường hợp khác như: sa 紗 → the (vải); già 遮 → che (che đậy); xả 扯 → xẻ (xẻ thịt); trà 茶→ chè; hạ 夏 → hè …

Trở lại với chữ xe. Xưa kia, máy móc, dụng cụ có hình thù, hoặc chuyển động bằng bánh xe, có sự tác động để bánh xe quay được, thường gọi là xe. Ví dụ, cái cọn nước hình bánh xe, có trục quay, sử dụng để lấy nước tưới, thì gọi là xe nước (tên chữ là thuỷ xa 水車) . Tương tự, công cụ thô sơ có hình bánh xe, quay bằng tay hoặc đạp chân, dùng để kéo sợi, đánh ống, đánh suốt, được gọi là phưởng xa 紡車 (xe tơ).

Trong tiếng Việt, phưởng xa được gọi tắt là XA, ví dụ: Quay xa dệt vải, Lật đật như xa vật ống vải… Còn khi đọc là XE, thì lại được dùng ở vị trí của một động từ, chỉ việc kéo sợi và làm cho nó săn lại..., như Xe tơ dệt vải; xe sợi, xe dây…Với chữ Nôm, cấu tạo của chữ xe 𦀺, trong xe tơ gồm bộ mịch糹(sợi tơ), chỉ nghĩa, và xa/xe 車 vừa ghi âm, vừa chỉ nghĩa.

Xa dùng để xe sợi
Ảnh: Sưu tầm

Như vậy, xe trong tất cả các trường hợp như xe chỉ, xe dây, xe tơ, xe sợi…đều có gốc từ chữ XA, là xe. Trong khi se chỉ có nghĩa là hơi khô, khô dần đi, hoặc cảm thấy lòng thắt lại, hơi buồn hoặc mệt nhọc…

Tuy nhiên, xe duyên; Kết tóc xe tơ/Xe tơ kết tóc; Kết chỉ xe dây; Xe sợi chỉ hồng…đâu có mắc mớ gì đến xe tơ dệt vải? Vấn đề này lại liên quan đến một điển tích có tên Nguyệt hạ lão nhân.

Nguyên trong sách Tục u quái lục 續幽怪錄, có chép tích Nguyệt hạ lão nhân 月下老人. Nguyên Vi Cố, người đời Đường, thời chưa vợ, một hôm trú lại Tống Thành, gặp một dị nhân đang ngồi dưới bóng trăng kiểm sổ sách, trong túi có cuộn dây đỏ. Vi Cố bèn tò mò hỏi, lão dị nhân đáp: “Đây là cuốn sổ hôn nhân, còn cuộn dây đỏ dùng để buộc chân các đôi nam nữ. Dầu cho gia đình hai bên có thù hằn với nhau, hoặc dù cách xa nhau đến mấy, đã lấy dây đó buộc chân đôi nam nữ lại với nhau, thì tất sẽ thành vợ, thành chồng”.

-Từ điển Truyện Kiều (Đào Duy Anh - NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội 1974), mục xe (nghĩa 2) giảng: "Vặn cho chỉ hay dây xoắn lại. Ví dụ xe tơ"; "xe dây: Tức là cho kết hôn, theo điển Nguyệt lão xe chỉ hồng mà buộc chân vợ chồng với nhau".

Do điển tích này mà những từ ngữ như xích thằng (dây đỏ), tơ hồng, chỉ hồng, chỉ thắm,... đều chỉ việc xe duyên vợ chồng; và Nguyệt Lão, Ông Tơ... chỉ người làm mai mối trong việc hôn nhân:

Thương nàng, nàng cứ làm ngơ,

Bao giờ kết tóc xe tơ hỡi nàng.

                           (Ca dao)

 Trăm năm xe sợi chỉ hồng

Đừng nghe miệng thế mà lòng thờ ơ

                                    (Ca dao)

Tay nguyệt lão chẳng xe thì chớ

Xe thế này có dở dang không

                      (Cung oán ngâm khúc)

Như vậy, căn cứ vào từ điển và nghĩa từ nguyên, thì trong các từ như: xe chỉ, xe duyên, xe tơ, xe dây, xe sợi…chỉ có một cách duy nhất đúng, là viết với chữ cái X. Tất cả những trường hợp viết với S, như se chỉ, se duyên, se tơ, se dây…đều là sai chính tả. Mặt khác, cái sai xuất hiện phổ biến trên sách báo (kể cả khi đặt tên cho một ấn phẩm âm nhạc), cho thấy lỗi không chỉ ở người viết, mà còn do người biên tập đã không phân biệt được nghĩa của yếu tố cấu tạo từ xe và se khác nhau như thế nào.

                                                        HTC/4/2023