TRAO ĐỔI VỚI PGS.TS. HÀ QUANG NĂNG VỀ “TỪ ĐIỂN CHÍNH TẢ SAI CHÍNH TẢ”

Biếm hoạ về cuốn từ điển chính tả sai chính tả trên báo Tuổi trẻ cười.

  HOÀNG TUẤN CÔNG

Sau bài viết “Từ điển chính tả sai chính tả” của tôi (bút danh Hoàng Tuấn Công). PGS. TS. Hà Quang Năng có bài trả lời phỏng vấn báo “Người lao động”. Sau đây, tôi xin trao đổi lại từng điểm mà PGS. TS Hà Quang Năng đưa ra như sau:

1-Về “nguyên tắc” và “mục đích” của “Từ điển chính tả tiếng Việt”:

PGS. TS. Hà Quang Năng viết: “Muốn phán xét phải hiểu nguyên tắc, mục đích biên soạn của chúng tôi. Tôi không coi những cái đó là sai, vì ngay mục đích, nguyên tắc khi biên soạn cuốn sách tôi đã ghi rõ là chúng tôi cung cấp một hệ thống những từ ngữ được dùng trong tiếng Việt hiện nay, trong đó có cả những dạng chuẩn lẫn những dạng chưa chuẩn nhưng vẫn được dùng. Tôi đã tuyên bố rõ trong lời giới thiệu”.

Thưa PGS. TS. Hà Quang Năng, chúng tôi đã đọc rất kỹ, và rất hiểu “nguyên tắc”, “mục đích” biên soạn của Nhóm tác giả. Bởi vậy, chúng tôi đã trích dẫn cụ thể “nguyên tắc”, “mục đích” ấy trong bài trao đổi lần trước để bạn đọc kiểm chứng. Nay xin được trích dẫn lại để tiện "trao đi đổi đổi lại":

“Từ điển chính tả tiếng Việt được biên soạn nhằm cung cấp các dạng chính tả chuẩn của các từ ngữ thông dụng theo chính âm và chính tả tiếng Việt, đồng thời cũng chỉ dẫn những dạng chính tả không chuẩn nhưng vẫn được sử dụng” (trích “Nguyên tắc biên soạn và sử dụng từ điển”)

 Như vậy, PGS.TS Hà Quang Năng đã nêu lên hai mục đích rất rõ ràng:

-“Cung cấp các dạng chính tả chuẩn”.

- “Chỉ dẫn những dạng chính tả không chuẩn nhưng vẫn được sử dụng”.

Vậy hãy xem:

a - Soạn giả đã “cung cấp các dạng chính tả chuẩn” như thế nào (chữ in hoa do chúng tôi nhấn mạnh):

-Mục từ “dày”, soạn giả hướng dẫn cách viết chuẩn các từ có chữ “dày” (trích): “dày bình bịch, dày cồm cộp, dày cui, dày dạn, dày dày, dày đặc, dày gió dạn sương, dày kinh nghiệm, dày sụ, DÀY trông mai đợi, DÀY vò, DÀY xé, DÀY xéo >< bề dày, cấy dày (…) dạn dày, dây DÀY, lược dày (…) vỏ quýt dày có móng tay nhọn, voi DÀY ngựa xéo”. Theo đây, sách đã hướng dẫn sai chính tả hàng loạt những từ, ngữ đáng lẽ phải viết “GIÀY”, thì lại viết “DÀY” . Riêng mục "DÀY trông mai đợi" phải sửa thành "RÀY trông mai đợi" (chúng tôi đã nhấn mạnh bằng chữ in hoa).

-Mục “dãy”, hướng dẫn cách viết chuẩn các từ có chữ “dãy” (trích): “dãy bàn, dãy đồng đẳng, DÃY nảy, dãy ghế, dãy nhà…”. Theo đây, sách hướng dẫn sai chính tả từ “GIÃY nảy”.

-Mục “trường”, hướng dẫn viết chuẩn những từ có chữ “trường” (trích): “…từ trường, tựu trường, vũ trường, XA trường”. Theo đây, sách hướng dẫn sai chính tả từ “SA trường”.

-Mục “trưởng”, hướng dẫn cách viết chuẩn những từ có chữ “trưởng” (trích): “trưởng ấp, TRƯỞNG bạ, trưởng ban, trưởng bản…”. Theo đây, sách hướng dẫn viết sai từ “CHƯỞNG bạ”.

-Mục “trừu”, hướng dẫn cách viết chuẩn những từ có chữ “trừu”: “TRỪU mến, trừu tượng, trừu xuất”. Theo đây, sách hướng dẫn viết sai từ “TRÌU mến”.

-Mục “xuất”, hướng dẫn cách viết chuẩn những từ có chữ “xuất” (trích): “…xuất viện, xuất vốn, xuất xứ, xuất xưởng >< chiết xuất, diễn xuất, đề xuất, đột xuất, khinh XUẤT, nội bất xuất ngoại bất nhập…”. Theo đây, sách hướng dẫn viết sai từ “khinh SUẤT”.

Vậy, căn cứ vào đâu PGS. TS. Hà Quang Năng “không coi những cái đó là sai”? Không lẽ “từ điển chính tả” là loại sách liệt kê tất cả cách viết chuẩn, lẫn cách viết sai vào một chỗ, rồi tuỳ người sử dụng lựa chọn?

b - Soạn giả đã “chỉ dẫn những dạng chính tả không chuẩn nhưng vẫn được sử dụng” như thế nào:

-Mục “bàn”, hướng dẫn cách viết chuẩn những từ có chữ “bàn” (trích): “…bàn đạp, bàn đèn, bàn định, bàn độc, bàn giao, bàn giấy, BÀN HOÀN (tv. BÀNG HOÀNG), bàn học, bàn là…”.

Mục này có chỉ dẫn “bàn hoàn (tv. bàng hoàng)” (“tv” = “thường viết”-HTC) nhưng là chỉ dẫn sai hoàn toàn. Bởi “bàn hoàn” và “bàng hoàng” là hai từ khác nhau. Theo đây, đáng lẽ phải chỉ dẫn: “bàn hoàn (không lầm với bàng hoàng)”, thì soạn giả lại đánh đồng hai từ này làm một, và cho rằng cách viết “bàng hoàng” thông dụng hơn “bàn hoàn”.

- Mục “gia” hướng dẫn cách viết chuẩn những từ có chữ “gia” (trích): “…gia đồng, gia đường, gia giảm, gia giáo, GIA giết (cv. da diết), gia hại, gia hạn, gia hệ, gia hình…”.

Theo đây, soạn giả đã hướng dẫn viết từ “da giết” không chuẩn chính tả. Tương tự, ở mục từ “giộp”, hướng dẫn viết theo dạng không chuẩn: “giộp (cv. rộp): GIỘP da, GIỘP lưỡi, GIỘP nước sơn >< bỏng GIỘP” (“cv” = “cũng viết”).

Với những lỗi như thế này, PGS.TS Hà Quang Năng không thể lý giải rằng: “chúng tôi cung cấp một hệ thống những từ ngữ được dùng trong tiếng Việt hiện nay, trong đó có cả những dạng chuẩn lẫn những dạng chưa chuẩn nhưng vẫn được dùng”. Bởi không ai làm “từ điển chính tả” mà lại tập hợp những cách viết “chuẩn” và “chưa chuẩn” thành một mớ hỗn độn giống như một “kho ngữ liệu” như vậy.

2-PGS. TS. Hà Quang Năng Lý giải về lỗi chính tả trong sách từ điển:

-Lỗi “xét xử” thành “xét sử”:

PGS.TS Hà Quang Năng viết: “Ví dụ “xét sử”, viết S là nằm ở trong mục S, được hiểu là xem xét lại lịch sử. Ở mục X, tôi vẫn có xét xử với nghĩa là xử án. Có nhiều trường hợp viết tắt, như Liên bang cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô Viết, người ta gọi tắt Liên Xô được. Trung Hoa cộng hoà nhân dân quốc đọc là Trung Quốc, tài sản công là công sản, bảo hiểm Việt Nam là Bảo Việt…” và khẳng định “Những tư liệu này chúng tôi lấy dựa trên ngân hàng dữ liệu của Viện Từ điển, không phải tôi bịa ra”.

Ở đây, PGS.TS Hà Quang Năng đã đánh tráo khái niệm. Cách gọi tắt “Liên Xô” thay vì “Liên bang cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô Viết”, hay “Trung Quốc” thay cho “Trung Hoa cộng hoà nhân dân quốc” (chính xác là “Trung Hoa nhân dân Cộng hoà quốc”-HTC) là những cách gọi thông dụng, gọi tên riêng mang tính quy ước, không ai không hiểu. Cũng giống như cách gọi “Thầy Năng”, “Tiến sĩ Năng” hay “ông Năng”, thay cho PGS. TS Hà Quang Năng, đều không có gì sai, nếu ngữ cảnh không buộc phải gọi đầy đủ họ tên, học hàm học vị.

Ngay như dùng “công sản” thay cho “tài sản công” cũng không thể so sánh với “xét sử”. Vì “công sản” là một từ thông dụng, đã được từ điển tiếng Việt ghi nhận từ trước 1945. Trong khi, không có từ điển, hay cách nói, cách viết nào ghi nhận “xét sử” là một từ với nghĩa “xem xét lại lịch sử”. PGS.TS Hà Quang Năng nên công bố ngữ liệu từ “ngân hàng dữ liệu của Viện Từ điển”, để bạn đọc được biết từ “xét sử” nằm trong tác phẩm nào, tần suất của “xét sử” xuất hiện ra sao, có đáng để thu thập và đưa vào từ điển chính tả hay không.[*]

PGS. TS. Hà Quang Năng cũng cho rằng, ông không viết sai từ “xét sử”, vì “Ở mục X, tôi vẫn có xét xử với nghĩa là xử án”. Tuy nhiên, điều này không có nhiều ý nghĩa. Bởi cũng như ở mục “xuất”, ông viết sai chính tả “khinh SUẤT” thành “khinh XUẤT”, nhưng đến mục “suất” ông lại viết đúng = “khinh suất”. Hay ở mục “trừu” ông viết sai “TRÌU mến” thành “TRỪU mến”, nhưng đến mục “trìu” ông lại viết đúng = “trìu mến”….

Bởi vậy, chúng tôi mới nhận xét rằng, việc sử dụng từ điển do Nhóm PGS. TS. Hà Quang Năng biên soạn mang tính chất “hên xui”. Cùng một từ, nhưng gặp may thì giở được trang hướng dẫn viết đúng, không may thì giở đúng vào trang hướng dẫn viết sai, là vậy.

- Lỗi “con trai; canh trai” thành “con chai; canh chai”:

PGS.TS Hà Quang Năng viết: “có ý kiến cho rằng tiếng Việt chỉ có con “trai”, nhưng thực tế tiếng Việt có từ chỉ con cá chai, một loại cá giống cá thờn bơn nhưng méo một miệng, thế nên có câu “thờn bơn méo miệng chê chai lệch mồm”.

Quả thực, có một loại cá biển tên là “cá chai” (là anh em họ hàng hoặc tên gọi khác của cá thờn bơn):

-“Việt Nam tự điển” (Lê Văn Đức): “chai • dt. động C/g. Cá lưỡi trâu, tên loại cá mình giẹp, miệng méo (lệch)”.

-“Việt Nam tự điển” (Hội Khai trí Tiến đức): “chai • đt. Loại cá dẹp mình và dẹp miệng <> Thờn-bơn (lờn-bơn) méo miệng chê chai lệch mồm”.

Trong thực tế, có khi cá thu, cá nục được tắt là nục (như mắm nục) hoặc dân biển gọi là con thu, con nục. Thậm chí bài hát “Xa khơi” (Nguyễn Tài Tuệ) có đoạn “Kìa biển rộng con nục con măng/Lướt sóng liền đôi bờ tung tăng/Con chuồn còn bay nơi nơi/Con giang chiều gọi bạn đường khơi...”

 Tuy nhiên, cần phân biệt từ ngữ trong thành ngữ tục ngữ, hay thơ ca, hò vè…với cách viết chuẩn chính tả. Bởi do yêu cầu về vần điệu, ngắn gọn, súc tích, nên có khi danh xưng trong những thể loại này được giản lược tới mức chỉ mang tính quy ước. Mặt khác, cách viết, cách trình bày của từ điển phải nhất quán. Không thể tuỳ tiện, ngẫu hứng, lúc thế này, lúc thế kia. Xin lấy ví dụ:

-Ở mục “chày”, PGS.TS Hà Quang Năng hướng dẫn viết những từ có chữ “chày” như sau: “chày cối >< CÁ CHÀY, cãi chày cãi cối…” (HTC nhấn mạnh). Không thấy soạn giả hướng dẫn viết “con chày” thay cho “cá chày” (giống như "con chai" thay cho "cá chai").

-Ở mục “cháy”: “cháy túi >< CÁ CHÁY, chết cháy, chữa cháy…”, cũng không thấy hướng dẫn viết “con cháy” thay cho “cá cháy”…

Như vậy, sự thực “con trai” đã bị soạn giả viết sai thành “con chai”, cũng như món “canh trai” viết sai thành “canh chai” (Chỉ có “con trai” mới gắn với món “cháo trai” hoặc “canh trai”. PGS.TS Hà Quang Năng đã không lý giải được món “canh chai” của ông nấu bằng gì).

Cá lưỡi trâu, hay còn gọi cá chai biển
Ảnh: ST

-Lý giải “trứng cuốc” thành “trứng quốc”:

PGS.TS Hà Quang Năng viết: “Từ “quốc”, không nhất thiết phải viết là “q” (“c” viết nhầm?-HTC), không có quyển từ điển nào viết con chim quốc mà chỉ có trong bài thơ của Bà Huyện Thanh Quan”.

Tôi không rõ PGS.TS Hà Quang Năng lấy đâu ra bản gốc chép tay bài thơ Nôm của Bà Huyện Thanh Quan để khẳng định trong đó Bà viết “Nhớ nước đau lòng con quốc quốc”, thay vì “con cuốc cuốc”? Điều quan trọng hơn là dù có viết thế nào, thì đây cũng là giới hạn trong chuyện chơi chữ của bài thơ. Nghĩa là cách viết “con quốc” gắn cụ thể với câu thơ ấy. Trong khi chuẩn chính tả phân biệt “tổ CUỐC”, “trứng CUỐC” là tổ, trứng của con chim CUỐC; còn “tổ QUỐC”, “QUỐC gia”, đất nước, lãnh thổ của mình[**].

Chim cuốc
Ảnh: ST

Lý do gì ở mục “quốc”, PGS.TS Hà Quang Năng hướng dẫn viết “trứng quốc”, nhưng đến mục “trứng”, ông lại hướng dẫn viết “trứng cuốc”? Vậy, cách nào là “chính tả chuẩn”? Không có lẽ một trong hai cách ấy, muốn viết thế nào thì viết, đúng như ông khẳng định: “rất nhiều trường hợp có nhiều cách viết khác nhau mà không có cách nào được coi là chuẩn tuyệt đối vì không ai đủ tư cách để đứng ra đánh giá cái này đúng hơn cái kia”?

Trong khoa học, trao đổi, tranh luận cần sự minh bạch, sòng phẳng, không né tránh và nguỵ biện. Bài trả lời phỏng vấn báo Người lao động của PGS.TS Hà Quang Năng, hãy còn nhiều điều cần trao đổi lại. Tuy nhiên, do khuôn khổ bài viết có hạn, nên xin tạm dừng tại đây. Chúng tôi và bạn đọc mong chờ PGS.TS Hà Quang Năng tiếp tục giải thích từng mục sai chính tả của sách Từ điển chính tả tiếng Việt mà chúng tôi đã nêu trong bài viết (đăng nhiều kỳ) trên báo “Người lao động”.

                                                        HTC/6/2020

Chú thích:

[*] Về tổ hợp “xét sử”, Ngữ liệu do Trung tâm từ điển học Vietlex thu thập và chia sẻ cho chúng tôi có đoạn:

“Xét sử Tàu, đời nhà Đông Hán vào lúc Hoàn đế, bọn hoạn quan cầm cả quốc quyền, làm rối loạn mọi việc chánh trị, mà vua thì hèn yếu, các quan tại triều phần nhiều thì a dua với hoạn quan để cầu lấy giàu sang.” (Phan Khôi. Tác phẩm đăng báo 1928. Lại Nguyên Ân sưu tầm, biên soạn. Nhà xuất bản Đà Nẵng – 2001).

Theo đây, trong “xét sử Tàu”, thì “xét” là một từ, còn “sử Tàu” là một danh từ/hoặc tổ hợp từ khác (trong tương quan với sử Ta-sử Việt chẳng hạn). Có nghĩa, “xét” ở đây là tìm hiểu, nghiên cứu, xem xét kỹ những điều sử Tàu ghi chép, chứ không phải “xét sử” Tàu = xét lại lịch sử nước Tàu.  

Hay Đại Nam Nhất thống chí có đoạn: “Xét, Sử chép: Thần đi du học, được Từ Đạo Hạnh truyền tâm ấn là Khổng Minh Không thiền sư, ở chùa Quốc Thanh”.

Theo đây, cho dù người dịch không đánh dấu phẩy ngắt “xét” và “sử”, thì người đọc cũng hiểu rằng “xét sử chép” = xét những điều ghi chép trong sử sách, chứ không phải “xét lại lịch sử”.

Cách lý giải về thu thập tổ hợp “xét sử” của PGS.TS Hà Quang Năng chẳng khác nào  có người căn cứ vào ngữ liệu “Hôm nay thu giá bằng hôm qua” rồi cho rằng trong tiếng Việt có từ “thu giá” với nghĩa như “thu phí”.

[**] Người Thanh Hoá (vùng Quảng Xương) trước đây có gọi con chim cuốc bằng con “quắc”, con “quấc”. “Cuốc”, “quốc”, “quắc” hay “quấc” là tên gọi theo tiếng kêu của loài chim này.