SAO LẠI NÓI “LANH CHANH NHƯ HÀNH KHÔNG MUỐI”?

Thực nghiệm giã hành
Ảnh: HTC

                 HOÀNG TUẤN CÔNG

Cách giải thích của từ điển:

1-“Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam” (Nhóm Vũ Dung): “lanh chanh như hành không muối Ngđ: Một kinh nghiệm: giã hành củ, phải cho vài hột muối, nếu không củ hành sẽ nhảy ra ngoài cối. Ngb: Hấp tấp vội vàng, nhanh nhảu đoảng, vô duyên”.

2-“Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn Đức Dương) thu thập dị bản: “Không muối thì hành lanh chanh”, và giải thích: “Hễ vắng mặt muối là hành đâm ra lanh chanh ngay. Hay dùng để than phiền về những kẻ hay làm hỏng việc khi chẳng có người theo dõi do quá nhanh nhảu (Chú thích: Lanh chanh vt. Ưa làm những việc vốn chẳng phải là phận sự chính của bản thân mình (do quá nhanh nhảu)”.

Xét cách giảng nghĩa đen của Nhóm Vũ Dung không có cơ sở thực tế. Vì:

-Nếu muối có thể khiến hành không “nhảy ra ngoài cối” khi giã, thì phải có tác động hoá học giữa hai loại này. Nói cách khác, hành và muối phải nhuyễn vào nhau thì tác động hoá học mới diễn ra. Nhưng một khi hành và muối đã quyện vào nhau, thì còn lo gì hành “nhảy ra” khỏi cối?

-Nếu cho rằng, bỏ muối lẫn vào hành, tạo ma sát để hành khỏi nhảy ra khỏi cối cũng không đúng. Vì trong thực tế, giã hành không khó đến mức phải cần dùng tới muối, một loại phụ gia có thể khiến người ta phải thay đổi mục đích sử dụng của hành.

Ảnh thực nghiệm giã hành không muối của tác giả bài viết

-Sau khi trực tiếp thực nghiệm, chúng tôi thấy: giã hành bỏ muối hay không, đều không có gì khác biệt.

Kết luận: “kinh nghiệm: giã hành củ, phải cho vài hột muối, nếu không củ hành sẽ nhảy ra ngoài cối”, của Nhóm Vũ Dung là hoàn toàn phi thực tế.

Về giải thích của “Từ điển tục ngữ Việt”: “Hễ vắng mặt muối là hành đâm ra lanh chanh ngay”, thực chất chỉ mới diễn đạt lại câu nói của dân gian, chứ chưa giải thích nghĩa đen, mà nghĩa bóng cũng không chính xác.

Hành được giã nát một cách dễ dàng mà không cần bỏ muối
Ảnh thực nghiệm của HTC

Một số cách giải thích khác trong đời sống:

-Khi muối dưa hành mà không bỏ muối, thì hành sẽ nổi lên lềnh bềnh, nên gọi “Lanh chanh như hành không muối”. Tuy nhiên, về nguyên lý hoá học, củ hành bao giờ cũng dễ nổi trong môi trường nước muối hơn là nước lã. Và như thế, sự thực hoàn toàn ngược lại: có muối thì hành mới “lanh chanh” (nổi lềnh bềnh)!

-Lại có ý kiến cho rằng, “lanh chanh như hành không muối”, chỉ ai đó “đoảng tính”, muối dưa hành mà lại quên không…bỏ muối. Nhưng muối dưa hành hay muối dưa cải, mà không…bỏ muối thì có gì khác nhau về độ “đoảng tính”?

Vậy “Lanh chanh như hành không muối”, hay “Không muối thì hành lanh chanh” được hiểu nghĩa đen như thế nào?

Chúng tôi cho rằng, nghĩa đen các thành ngữ, tục ngữ này dựa trên tầm quan trọng của muối và hành. Theo đây, so với hành thì muối quan trọng hơn rất nhiều. Mọi món ăn có thể thiếu gia vị, nhưng không thể thiếu muối. Nhưng trong thực tế, cũng có lúc hành lại “tiếm ngôi” đầu của muối.

Xin bắt đầu từ câu hỏi: vậy thì khi nào “hành có muối”, và khi nào thì “hành không muối”?

          Hành có muối khi người ta chế biến các món mà muối và hành được bỏ ngay từ đầu và bỏ cùng lúc để ướp, nấu. Trong những trường hợp này, muối là nguyên liệu không thể thiếu, còn hành chỉ là một trong nhiều gia vị (như gừng, tỏi, ớt, mì chính, đường…). Bởi vậy, khi xuất hiện cùng lúc với muối, thì hành là thứ yếu, không có gì nổi bật, thậm chí có cũng được, không có cũng chẳng sao. Việc ướp hành chung với mắm muối và đồ nấu cũng chẳng cần phải vội vàng hay theo một quy trình ngặt nghèo nào cả. Tuy nhiên, khi “hành không muối” thì mọi chuyện lại khác.

          Vậy khi nào thì “hành không muối”?

“Hành không muối” là khi người ta phải phi thơm hành mỡ để làm dậy mùi các thức xào nấu, trước khi cho mắm muối vào, hoặc chiên hành để làm gia vị, nhân bánh,v.v… Để đảm bảo cho hành được chín vàng thơm lừng, chảo mỡ phải sạch, tuyệt đối không dính muối mặn. Khác với khi “hành có muối”, lúc này hành không chỉ quan trọng nhất mà còn đi trước tiên, mắm muối trở thành kẻ “tham gia” sau cùng.

Vậy, vì sao dân gian lại liên tưởng “hành không muối” giống như một kẻ “lanh chanh”, lau chau nào đó?

Cách xào nấu thường ngày không giống đầu bếp chuyên nghiệp. Nghĩa là thay vì đập hành, chuẩn bị mọi thứ sẵn sàng rồi mới bắc chảo mỡ, thì có khi người ta lại làm ngược lại; trong khi chờ chảo khô, mỡ nóng lên, thì tranh thủ bóc và đập hành.

Bóc củ hành tưởng nhanh mà khó. Lắm khi chảo mỡ đã nóng xèo xèo mà tay còn lật đật với mấy lớp vỏ hành cứng đầu. Đập vội được củ hành thì lớp thân trong của nó lại văng ra tứ tung, trong khi chảo mỡ ngày càng nóng sôi, thúc giục người ta phải nhanh tay…

Khi bỏ hành vào thì động tác phi hành phải cũng phải thật nhanh để chảo mỡ nóng già không làm hành bị cháy…Ấy là chưa kể nếu không chuẩn bị sẵn sàng mấy thứ nguyên liệu (như cà chua, rau, thịt…) cho vào sau khi hành đã được phi thơm, thì bất kể bắc chảo mỡ trước hay sau khi đập hành, chỉ cần chậm tay, lơ là chút là hành “đi tong”. Lắm khi vì vội vàng với cái anh hành “lanh chanh” này mà bị dao thớt làm cho đau, bằng không thì hành cũng quá lửa, cháy đen sì, hỏng việc! Và “trật tự” chỉ được “vãn hồi” sau khi có sự xuất hiện của bước gia giảm, thêm mắm thêm muối.

Dưới cái nhìn nhân cách hoá của dân gian, “hành không muối” giống như kẻ lanh chanh, lau chau, lúc nào cũng rối rít, tỏ ra nhanh nhảu, và kết quả đôi khi là vô duyên, hỏng việc!

Điều thú vị là cùng một sự vật, hiện tượng, cùng xuất phát từ một nghĩa đen, nhưng dân gian đã tạo nên một bản là tục ngữ, một bản là thành ngữ:

-Bản là tục ngữ “Không muối thì hành lanh chanh”: đúc kết một thực tế mang tính quy luật: khi thiếu vắng nhân tố chính yếu, thì cái thứ yếu tự dưng nổi bật lên. Giống như khi “không muối” thì hành được dịp thể hiện vai trò quan trọng, mà “Từ điển tục ngữ Việt” của Nguyễn Đức Dương đã diễn giải theo nghĩa hiển ngôn là: “Hễ vắng mặt muối là hành đâm ra lanh chanh ngay”. Câu này đồng nghĩa câu “Có voi voi to; chẳng có voi bò lớn”, hay “Có núi núi lớn; chẳng có núi cồn cao” (thiếu vắng cái cao lớn thật sự, thì cái nhỏ bỗng dưng thế chỗ). Cái hay của câu “Không muối thì hành lanh chanh” ở chỗ dân gian nhân cách hoá củ hành để lột tả điệu bộ, tính cách bắng nhắng, thích thể hiện ta đây của kẻ hãnh tiến, “thằng chột làm vua xứ mù”!

-Bản là thành ngữ “Lanh chanh như hành không muối”: đơn thuần ví von, so sánh dáng vẻ, điệu bộ lau chau, hấp tấp vội vàng của ai đó giống như “hành không muối”. Câu này đồng nghĩa với câu “Lanh chanh như đứa ở mới đến”: đứa ở mới đến thì hăng hái, lau chau, cái gì cũng tỏ ra nhanh nhảu, nhiệt tình, biết việc (Dị bản “Lau chau như đứa ở mới đến, ngổng nghến như đứa ở đầy năm”).

Dân gian thường dựa vào sự quan sát các sự vật, hiện tượng xung quanh đời sống sinh hoạt hàng ngày để đặt nên thành ngữ tục ngữ. Bởi vậy, nghĩa đen thường bao giờ cũng tương ứng với nghĩa bóng. Trường hợp này, cái cách mà “hành không muối” tham gia vào món ăn gợi nên điệu bộ của kẻ “lanh chanh”, đúng như nghĩa mà “Từ điển tiếng Việt” (Hoàng Phê - Vietlex) đã giảng: “lanh chanh • t. có dáng điệu hấp tấp, vội vã, muốn tỏ ra nhanh nhảu. tính hay lanh chanh ~ Đn: lau chau”.

                                                                HTC/5/2021