“THỦ PHÁP” NÀY LÀ “THỦ PHÁP” NÀO?

Các luật sư bào chữa cho bà Lê Thị Dung
trong phiên toà phúc thẩm.  
Ảnh: Hải Đăng, báo Lao động

-Độc giả ĐCLH gửi TCTP:

 “Nếu được, nhờ anh xem xét mấy chữ “Phụng công, thủ pháp, chí công vô tư” trên dòng băng rôn. Có vẻ như ai đó mới bịa ra chứ chưa chắc đã có trong văn bản cổ. Xét về sự đăng đối của các từ ngữ, có vẻ ngờ ngợ. Xét về ý tứ cũng ngờ ngợ. Tất cả đều công hết thì tình người, quyền con người ở đâu? Nếu xưa không có, nay mới nghĩ ra thì sao không dùng luôn tiếng Việt bây giờ cho dễ hiểu?”.

HUYÊN THIÊN - HUYÊN THUYÊN - LUYÊN THUYÊN, VÀ LIÊN THIÊN

Sách bằng thẻ tre
Ảnh: ST

       HOÀNG TUẤN CÔNG
     

Một độc giả thắc mắc: “Tôi thấy hàng ngày mọi người dùng từ “luyên thuyên” rất nhiều. Vậy, xin mục “Cà kê chuyện chữ nghĩa” cho biết chính xác là “huyên thuyên” hay là “luyên thuyên”?

Quả tình, trong thực tế không chỉ có “huyên thuyên”, “luyên thuyên”, mà có cả “huyên thiên” và “liên thiên”.

SỰ KHÁC NHAU GIỮA “ĐOẠT” VÀ “ĐẠT”

 

Sách của NXB Đại học Quốc gia HN
đã sai khi dùng "đạt giải".

Ảnh: HTC

    HOÀNG TUẤN CÔNG
    

Đoạt và đạt là hai từ Việt gốc Hán, có hai nghĩa khác nhau, không thể hoán đổi vị trí cho nhau. Tuy nhiên, thực tế cho thấy có một lỗi khá phổ biến, đó là người ta không phân biệt được nghĩa của đoạt và đạt; thường lấy đạt để thay cho đoạt, dẫn đến chuyện ngược đời, là chữ đoạt thường bị chữ đạt “tiếm ngôi”, “đoạt quyền”. Ví dụ, đáng lẽ phải viết là đoạt giải nhất, đoạt giải nhì,… thì người ta lại viết là đạt giải nhất, đạt giải nhì...

Điều đáng nói là cái sai này xuất hiện rất phổ biến trên sách báo, trong các loại giấy tờ, văn bản, quyết định, tổng kết, báo cáo… mang tính chính thống của nhà nước. 

NGHĨA CỦA “KHOẢ” TRONG TỪ “KHUÂY KHOẢ”

           

Mái chèo khoả nước
Ảnh: St

                   HOÀNG TUẤN CÔNG
      

     Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội, 2011) thu thập và giải nghĩa: “khuây khoả. đgt. Nguôi dịu đi phần nào những nhớ thương, buồn thảm; khuây nói khái quát. Đi chơi cho khuây khoả vì sau những cuộc thay đổi trong gia đình bà cụ hay cả nghĩ.” (VN, 1-61)”.

NGƯỜI "MỔ XẺ" VUA TIẾNG VIỆT: "HẦU NHƯ TÔI CHƯA PHẢN BIỆN...SAI!"

 

Anh Hoàng Tuấn Công, cán bộ khuyến nông ở Thanh Hóa, người đã "bắt lỗi" nhiều chương trình "Vua tiếng Việt" chia sẻ như vậy và cho biết, những phản biện của anh với chương trình không có gì cao siêu…

“XE CHỈ” HAY “SE CHỈ”; “XE DUYÊN” HAY “SE DUYÊN”…?

             

Sai chính tả ngay cả với tên một ấn phẩm.
Ảnh: Báo Đại biểu Nhân dân

             HOÀNG TUẤN CÔNG

    Trên sách báo hiện nay tồn tại hai cách viết: xe chỉ/se chỉ; xe duyên/se duyên; xe tơ/se tơ; xe dây/se dây…

Về SE CHỈ, chúng ta dễ dàng bắt gặp rất nhiều những ngữ liệu như: Thúy Hoàn vừa cho ra mắt album với chủ đề “Se chỉ luồn kim” (Báo Đại Đoàn kết); Nghệ sĩ Thúy Hoàn ra mắt album quan họ “Se chỉ luồn kim (Tạp chí Đại biểu Nhân dân); Ca nương Thuý Hoàn và chồng là tác giả Peter Pho đã giới thiệu đến khán giả album hát quan họ ‘Se chỉ luồn kim’… (VOV); Se Chỉ Luồn Kim - Thanh Kim Huệ Giang Châu”(zingmp3.vn),…

Về SE DUYÊN, cũng có vô vàn ngữ liệu: Cám ơn Hẹn hò VnExpress đã se duyên cho vợ chồng tôi (VnExpress); Khúc hát se duyên (Vietnamnet); Chàng trai se duyên cho ốc sên bằng cách đá ‘tình địch’ (báo Tuổi trẻ); “Se duyên” cho hoa bưởi (báo Nhân dân); Cái tên se duyên ở Tổng cục Kỹ thuật (báo Quân đội Nhân dân); Tận thấy việc ‘se duyên’ cho loại quả quý hiếm… (báo Tiền phong);“Cẩn trọng chuyện tình “se duyên” từ mạng xã hội (báo Lao động); Se duyên bún và dưa hấu (VTV); Nông dân ‘se duyên’ cho cây bưởi ở Hà Tĩnh (VTC); “…Chú mèo Mac và phi vụ se duyên” (VOV),…

TỪ “CHÂM BIẾM” ĐẾN “SÂU CAY”

 

Chích nhọt bằng kim đá.
Bệnh nhân bị giữ chặt trong sự đau đớn.
Tranh minh hoạ: Trung Quốc

HOÀNG TUẤN CÔNG

     Có lẽ hầu hết chúng ta đều hiểu và dùng đúng từ châm biếm. Như tranh châm biếm, lời thơ châm biếm, châm biếm sâu cay… Tuy nhiên, vì sao lại gọi là châm biếm? Do đâu châm biếm lại thường đi với sâu cay?

1-Châm biếm là gì?

Châm biếm vốn chỉ một phép chữa bệnh, châm bằng kim đá, mà người xưa gọi là biêm 砭, châm biêm 針砭 (cũng viết 鍼砭), hay biêm thuật 砭术,…

THANH MINH - “ĐẠP THANH”, VÀ “TẢO MỘ”

 

Đạp Thanh ngày nay ở Trung Quốc
Ảnh: Nhật báo Hồ Bắc 

     HOÀNG TUẤN CÔNG

      Nhắc đến tiết Thanh Minh, có lẽ người Việt Nam ít ai không biết đến câu Kiều Thanh Minh trong tiết tháng ba/Lễ là Tảo mộ, hội là Đạp thanh. Thế nhưng, không phải ai cũng hiểu chính xác về thanh minh, đạp thanh, và tảo mộ, kể cả các nhà biên soạn từ điển tiếng Việt.

1-Tiết Thanh Minh là gì?

Nếu căn cứ vào từ điển tiếng Việt, thì chúng ta thấy cách giảng không thống nhất, thậm chí có nhiều cuốn giảng sai:

“XÁN LẠN”, “SÁN LẠN”, “SÁNG LẠN”, HAY “SÁNG LẠNG”?

 

Ảnh minh hoạ; ST

       HOÀNG TUẤN CÔNG
    

Cả hai cuốn sách Từ điển chính tả tiếng Việt phổ thông (Nguyễn Văn Khang – NXB Khoa học Xã hội - 2003) và Từ điển chính tả tiếng Việt (Nguyễn Văn Khang – NXB Đại học Quốc gia Hà Nội - 2018), đều hướng dẫn phải viết sán lạn mới đúng.

“DÙI MÀI” VÀ “MÀI DÙI”

 

Ma chử thành châm
Tranh: ST

HOÀNG TUẤN CÔNG

Trai thời đọc sách ngâm nga,

Dùi mài kinh sử để chờ đại khoa.

(Cdao)

Ba đông đèn sách dùi mài,

Phạm Công nào đã biết ai có tình!

    (Phạm Công Cúc Hoa)

         Vì sao lại nói Dùi mài kinh sử?

“KHÚC CHIẾT” HAY “KHÚC TRIẾT”?

Ba Sơn - dãy núi khúc chiết hình chữ ba 巴
Ảnh: ST

HOÀNG TUẤN CÔNG
     

Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên-Trung tâm Từ điển học Vietlex – NXB Đà Nẵng - Bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt) thu thập và giải nghĩa:

 “khúc chiết • 曲折 t. 1 [cũ, ít dùng] quanh co, không thẳng. lựa lời khúc chiết để chối quanh; 2 [cách diễn đạt] có từng đoạn, từng ý, rành mạch và gãy gọn. lời văn khúc chiết ~ “Giọng rõ ràng, khúc chiết, thầy nói đến đâu dẫn ra sự việc chứng minh đến đấy.” (Đoàn Giỏi).

“NUÔI BÁO CÔ” CÓ PHẢI LÀ NUÔI “BÀ CÔ”?

                     HOÀNG TUẤN CÔNG

Minh hoạ của Petrotimes

 

     “Trong ngôn ngữ dân gian, báo cô hay nuôi báo cô có nghĩa là nuôi người chỉ ăn hại, không giúp ích được gì. Trong gia đình, dòng họ, dù bị lên án là đồ báo cô nghĩa là kẻ vô tích sự nhưng không thể vất đi như một món đồ hư hỏng, thủng bẹp. Gia đình ấy, dòng họ ấy kể cả những bậc cha già, mẹ héo hoàn cảnh cơ hàn vẫn phải nuôi báo cô kẻ ấy…” (Bao giờ hết…báo cô? - petrotimes.vn - 2015).

        Vì sao lại gọi là “nuôi báo cô”?

RẮC RỐI “NHÂN TÌNH” VÀ “TÌNH NHÂN”

             HOÀNG TUẤN CÔNG

     Nhân tình và tình nhân là hai từ Việt gốc Hán có hai nghĩa khác nhau. Nhân tình人情 = tình người; tình cảm giữa người với người; lòng dân, tình hình dân chúng; còn tình nhân 情人 = người tình; người yêu.

Tuy nhiên, thực tế sử dụng hai từ này trong tiếng Việt lại khá rắc rối. Nhiều người dùng đúng, nhưng cũng không ít người nhầm lẫn, đánh đồng, hoặc không phân biệt rõ ràng giữa hai từ nhân tình và tình nhân.

Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên) ghi nhận cách dùng trong thực tế như sau:

TRAO ĐỐI NGẮN VỀ MỘT CÂU CHUYỆN DÀI: “TÍNH CÁCH NGƯỜI THANH HOÁ VÀ SỰ KỲ THỊ VÙNG MIỀN”

 

Nhà nghiên cứu Thái Hạo (trái) trong buổi
trò chuyện tại Tuấn Công Thư Phòng

TCTP: Năm mới Quý Mão, Nhà nghiên cứu Thái Hạo ghé chơi Tuấn Công Thư Phòng. Nhân đây, chủ nhân TCTP có cuộc trao đổi ngắn về một câu chuyện dài “Người Thanh Hoá và sự kỳ thị vùng miền”. Xin trân trọng gửi tới độc giả một phần của cuộc trò chuyện này.

-Hoàng Tuấn Công: Thưa ông Thái Hạo, tôi có đọc một số bài viết ông đề cập đến những thói hư tật xấu mang tính cố hữu của người Việt. Gần đây nhất là bài “Tiếng cười, tiếng chửi và tiếng nói”. Vậy ông có bài viết nào về tính cách của người Thanh Hoá không?

CON MÈO TRONG LỜI ĂN TIẾNG NÓI DÂN GIAN

 

Mèo trong tranh Đông Hồ
Ảnh: ST

                          HOÀNG TUẤN CÔNG 

    Người Trung Quốc coi Mão là năm con Thỏ, trong khi với người Việt Nam, Mão lại là năm con Mèo. Có nhiều cách giải thích về sự khác biệt này. Ví như Nhà sử học người Pháp Philippe Papin cho rằng, do Mão (thỏ) trong tiếng Hán gần âm với mèo trong tiếng Việt, nên con thỏ mới biến thành con mèo. Ý kiến khác lại cho rằng, với những cư dân trồng trọt thì mèo có tài bắt chuột mới là con vật có vị trí quan trọng. Đây chính là lý do người Việt thay thỏ bằng mèo.

         Quả tình, với người Việt Nam, con thỏ mờ nhạt trong đời sống kinh tế văn hoá bao nhiêu, thì ngược lại, con mèo lại gần gũi và chiếm một vị trí quan trọng bấy nhiêu. Chỉ tính riêng lời ăn tiếng nói dân gian, thì con mèo xuất hiện trong thành ngữ tục ngữ chiếm vị trí áp đảo so với con thỏ.

NĂM MÃO KỂ CHUYỆN MIÊU THẦN

         

        

Tranh mèo (khắc gỗ)
Ảnh: ST

                        HOÀNG TUẤN CÔNG

        

    Trong lục súc (sáu con vật nuôi trong nhà: ngựa, trâu, dê, gà, chó, lợn) không có tên con mèo. Tuy nhiên, không phải vậy mà trong thực tế con mèo không có vị thế quan trọng trong đời sống của những cư dân trồng trọt. Ngược lại, nhờ tài bắt chuột bảo vệ lương thực, mùa màng mà mèo đã được con người thuần hoá từ 1.500 năm TCN. Bài tập đọc của học trò lớp đồng ấu xưa có câu Miêu bộ thử, cẩu khán gia, ngưu canh điền, mã vãn xa, hùng kê năng minh minh…, nghĩa là: mèo bắt chuột, trâu cày ruộng, ngựa kéo xe, gà trống gáy báo sáng...Theo đây, nhiệm vụ bắt chuột của mèo được đặt ngang hàng với công việc của những con vật có tên trong lục súc. Thậm chí dân gian cho rằng, diệt chuột là một sứ mệnh đặc biệt mà nhà Trời đã giao cho mèo.

Truyện cổ Miêu thần hay sự tích chuột và mèo kể rằng, mèo và chuột vốn là hai vị Thử thần và Miêu thần trên Thiên đình (thử 鼠 trong tiếng Hán có nghĩa là chuột). Thử thần vốn là vị quan thanh liêm, giữ chức Thiên khố giám (trông coi kho lẫm nhà Trời). Do thấy của cải nhà Trời nhiều không kể xiết, Thử thần nảy sinh lòng tham, thường hay trộm cắp, bớt xén, nên bị Ngọc Hoàng bãi chức và đày xuống trần gian, hóa kiếp làm con vật tý hon, mồm nhọn, răng sắc, đuôi dài, sống chui rúc trong các xó xỉnh, cống rãnh.

“ĐỘNG RỪNG” HAY “ĐỘNG DỪNG”?

 

Sự chằng chịt của các loại dây leo
trong rừng rậm
Ảnh: ST

HOÀNG TUẤN CÔNG

Những là e ấp dùng dằng,

Rút dây sợ nữa động rừng lại thôi

(Truyện Kiều)

Làm chi mặt vược mặt lăng,

Dứt dây chẳng sợ động rừng kia ru?

(Trinh Thử)

SƠN THUỶ CÓ TÌNH VỚI AI?

 

Thác Bản Giốc, một điển hình của
Sơn thuỷ hữu tình
Ảnh: ST

HOÀNG TUẤN CÔNG

Ở đây sơn thủy hữu tình,

Có thuyền có bến có mình có ta.

Ở đây sơn thủy bao la,

Có thuyền có bến có ta có mình.

      (Ca dao)

 

"XOAY XỞ” HAY “XOAY SỞ”?

Minh họa: ST

            HOÀNG TUẤN CÔNG

    Trong tiếng Việt, xoay xở thường bị xem là một từ láy. Có lẽ người ta cho rằng, xở chỉ là yếu tố láy của xoay. Bởi thế, Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ học – Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Giáo Dục – 1994) thu thập và giải nghĩa như sau:

-“xoay xở đgt. Làm bằng mọi cách sao cho đạt được mục đích, có được cái cần có. Xoay xở để kiếm cho bằng được một căn hộ đẹp. Anh ta là người giỏi xoay xở. Xoay xở đủ cách vẫn không được việc. “Xem ra chỉ có cái tài chạy việc vặt và xoay xở chứ chẳng có nghề ngỗng gì ra hồn.” (Ma Văn Kháng)”.

“VÔ HÌNH TRUNG” HAY “VÔ HÌNH CHUNG”?

 

       HOÀNG TUẤN CÔNG
    

Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê-Vietlex – Bản có chú chữ Hán cho những từ Hán Việt – NXB Đà Nẵng 2017) thu thập và giải nghĩa “vô hình trung 無形中” là: “tuy không chủ ý, chủ tâm nhưng tự nhiên lại là như thế [tạo ra, gây ra việc nói đến]”. Từ điển này lấy ví dụ: “không nói gì, vô hình trung là thành đồng ý”.