CÀ KÊ CHUYỆN RỒNG

Trúc hoá long
Sưu tầm và trưng bày tại TCTP

    HOÀNG TUẤN CÔNG

Con rồng trông như thế nào? Hơn 3000 năm trước, thời nhà Thương đã thấy xuất hiện chữ long 龍. Thuyết văn giải tự khi giảng về chữ long cho ta biết tập tính kì dị của con rồng: “Lân trùng chi trưởng, năng u, năng minh, năng tế, năng trưởng, xuân phân nhi đăng thiên, thu phân nhi tiềm uyên”, nghĩa là: Rồng thuộc loài lớn nhất trong các loài trùng có vảy, vừa có thể ẩn mình chốn thâm u vắng vẻ, vừa có thể vẫy vùng nơi biển rộng trời cao, có thể to, có thể nhỏ, có thể thu ngắn, có thể giãn dài, Xuân phân thời bay lên trời, Thu phân thời ẩn dưới vực sâu.

Rồng là con vật duy nhất trong 12 con giáp không tồn tại trong thực tế. Tuy nhiên, rồng lại mang 9 đặc điểm của 9 con vật khác nhau. Sách Nhĩ nhã dực miêu tả rồng, “giác tự lộc, đầu tự đà, nhãn tự thố, hạng tự xà, phúc tự thận, lân tự lí, trảo tự ưng, chưởng tự hổ, nhĩ tự ngưu…”, nghĩa là: Rồng có sừng giống hươu, đầu như lạc đà, mắt thỏ, cổ rắn, bụng giao long, vảy cá chép, móng chim ưng, tay hổ, tai trâu.

Có rất nhiều giả thuyết về nguồn gốc của con rồng, nhưng tựu trung có hai thuyết phổ biến hơn cả. Giả thuyết thứ nhất, cho rằng con rồng vốn là con rắn. Bởi cho dù rồng mang đặc điểm của 9 con vật khác nhau, nhưng cơ bản nó vẫn mang dáng dấp của một con rắn lớn. Giả thuyết thứ hai, con rồng là con cá sấu “tiến hoá”. Lí do, cá sấu có hình dáng tương tự như rồng, từ bàn chân, móng, da, bụng, cho đến cái đầu thô to, miệng rộng, vây lưng nổi lên lởm chởm, vừa ở nước vừa ở cạn, có thể quẫy sóng đạp nước, thường xuất hiện cùng lúc với phong ba bão táp,…

MUÔN VẠN GIỐNG RỒNG

Tuy là con vật mang màu sắc huyền thoại, nhưng rồng cũng có rất nhiều giống, và tên rồng được lấy để đặt tên cho nhiều sự vật khác.

Giao 蛟 hay giao long 蛟龍 là giống rồng sống ở vực sâu. Với người Trung Hoa, thì giao long có khả năng “hưng phong tác lãng” (nổi gió, dậy sóng), dâng nước gây nên đại hồng thuỷ. Trong khi với người Việt, giao long là con thuồng luồng – một loài thuỷ quái có hình dạng của con rắn khổng lồ chuyên ăn thịt người. Nó phân bố khá rộng, từ ao chuôm cho đến sông hồ, vực, thác,… Người ta thường đem thuồng luồng ra doạ trẻ con hay tắm ao, tắm sông. Tương truyền, suối Thập ở châu Phù Yên (tỉnh Hưng Hoá cũ, nay là Phú Thọ) chảy gấp như tên bắn, có nhiều thuồng luồng, nên ngạn ngữ có câu Tuyền năng Thập, phương lập cơ đồ, nghĩa là Lội qua suối Thập mới lập cơ đồ.

Thanh long 青龍, hay thương long là giống rồng xanh trú ngụ ở phía Đông, một trong tứ linh, đem đến sự may mắn. Với người Trung Hoa, trong tứ linh thì con rồng xanh đứng cuối: lân, phượng, qui, long; trong khi với người Việt, con rồng lại đứng đầu theo theo thứ tự: long, li, quy, phượng. Thanh long được đặt tên cho một loại kiếm báu (Tôn Quyền có 6 thanh kiếm: Bạch Xà, Tử Điện, Tị Tà, Lưu Tinh, Thanh Long, và Huyền Giao). Thanh long đao, hay Thanh long yển nguyệt đao là tên một loại võ khí có hình như trăng lưỡi liềm, khắc hình con rồng. Con tuấn mã, chiến thuyền hay sao Thái Tuế cũng gọi là thanh long.

Xích long 赤龍 là giống rồng đỏ, trú ở phương Nam. Trong truyền thuyết, các vị thần tiên thường cưỡi rồng đỏ. Xích long cũng dùng để phiếm chỉ hoàng đế, hoặc tỉ dụ vầng thái dương.

Bạch long 白龍 là giống rồng trắng, trú ở phương Tây, thường được dùng để ví với dòng nước cuộn chảy dâng trào dữ dội, cũng là tên vị thần sông trong truyền thuyết Trung Hoa.

Hắc long 黑龍  là giống rồng đen trú ở phía Bắc, được ví với mây hoặc luồng khói đen.

Thổ long 土龍 là con rồng đất. Người xưa lấy đất đắp thành hình con rồng để cầu mưa nên gọi là thổ long. Thổ long, hay địa long 地龍 cũng là tên gọi con giun đất, một vị thuốc Đông y.

Hoả long 火龍 là giống rồng toàn thân bao bọc bởi lửa và có thể phun ra lửa. Người Trung Quốc lấy tên hoả long đặt cho cây thanh long, do quả của cây này có màu đỏ, những cái “tai” mọc ra từ quả giống như con rồng lửa trong truyền thuyết, toàn thân cháy rực, phần cuối cũng có những cái vây xoè ra như đuôi rồng, nên gọi là hoả long quả. Còn người Việt lại gọi cây này với cái tên trái ngược là thanh long, do thân cây uốn khúc ngoằn ngoèo, dương vây lên như con rồng xanh vậy.

Ngoài ra còn có cầu long 虯龍 là giống rồng có sừng, phi long 飛龍 là tên một giống chim trong truyền thuyết, đầu phượng đuôi rồng. Con tuấn mã  cũng gọi là phi long, chiến thuyền là thuỷ long 水龍,v.v…

Có vô vàn giống rồng, không sao kể hết,…

VUA - RỒNG

Rồng tượng trưng cho quyền uy, sự cao quý, nên những gì thuộc về vua, từ khi lên ngôi cho đến lúc chết, thường bắt đầu bằng chữ long-rồng 龍.

Long thể 龍體 (mình rồng) chỉ thân thể vua (đồng nghĩa thánh thể, ngọc thể). Long bào 龍袍 là áo vua có thêu hình rồng. Long sàng 龍床 là giường nằm của vua (đồng nghĩa ngự sàng). Long xa 龍車, long liễn 龍輦, long ngự 龍御, hay long giá 龍駕, là xe vua đi (đồng nghĩa thánh giá, xa giá). Long phi 龍飛 chỉ vua lên ngôi. Long hành hổ bộ 龍行虎步 chỉ phong thái, tướng mạo phi phàm của bậc đế vương. Long ngự 龍馭, Long ngự tân thiên 龍馭賓天, hay Long ngự thượng tân 龍馭上賓 chỉ vua thăng hà.

CÁ HOÁ RỒNG

Rồng là biểu tượng của vương quyền, uy danh, sức mạnh, sự cao quý, nên “hoá rồng” luôn là nỗi khao khát của muôn loài. Tương truyền, ở thượng lưu sông Hoàng Hà, Trung Quốc, có một mỏm đá như hình cái cửa. Khi vua Vũ trị thuỷ đã đục phá mỏm đá này cho rộng thêm ra, nên gọi là Vũ Môn, hay Long Môn. Vũ Môn có vách đá sừng sững, sông Hoàng Hà đổ đến đây thì tuôn trào như thác. Hàng năm vào tiết tháng ba, cá chép tập trung đến nơi này thi vượt Vũ Môn, con nào vượt qua được thì hoá rồng.

Cá chép muốn hóa rồng thì phải vượt Vũ Môn. Con người muốn có được thành công thì cũng phải vượt qua được những gian khổ, thử thách. Về sau, Vũ Môn, hay Long Môn, thường được chỉ chốn trường thi, ví người học trò đi thi được đỗ đạt vinh hiển; cũng dùng để ví người thành đạt hoặc thoả chí, toại nguyện.

Truyền thuyết cá chép hoá rồng không chỉ có ở Trung Quốc. Sách Đại Nam nhất thống chí (phần về tỉnh Hưng Hoá - Phú Thọ ngày nay) chép: “Núi ở huyện Mông, phủ Gia Hưng, trông ra sông Cái. Tương truyền trên núi có cây ngải tiên, cứ đến mùa xuân nở hoa, gặp mưa, hoa trôi xuống sông, bầy cá nuốt hoa ấy, bèn vượt qua Long Môn mà hóa thành rồng”.

Ở châu Đà Bắc, đoạn sông Đà chảy qua núi Long Môn, phủ Gia Hưng có cửa đá chắn ngang sông, chia thành ba dòng nước xiết, tiếng vọng đến trăm dặm. Sách Đường thư tứ khảo chép: Cá anh vũ thường vượt sông Gia Hưng hoá rồng bay đi.

Ở dẫy núi Giăng Màn, thuộc huyện Hương Khê (Hà Tĩnh) cũng có suối Vũ Môn. Mỗi năm cứ đến ngày mồng tám tháng tư thì mây mù dày đặc. Tương truyền đấy là chỗ cá hoá rồng, nên đến ngày ấy, các thuyền đánh cá kiêng không đặt chài lưới ở mạn hạ lưu.

RỒNG HOÁ CÁ

Không chỉ có chuyện Cá hoá rồng, mà còn có Rồng hoá cá.

Vào thời Xuân Thu, vua Ngô chán cuộc sống trong cung nên muốn mặc quần áo thường dân để có thể đi chơi, uống rượu cùng dân thường. Quan đại phu Ngũ Tử Tư lo ngại, và cho rằng việc vua của một nước giấu thân phận để xuống với dân chúng là rất mạo hiểm. Ông kể cho vua nghe câu chuyện Bạch long ngư phục (rồng trắng hoá cá) như sau:

Ngày xưa, Ngọc Hoàng có một con rồng trắng rất đẹp, tên là Bạch Long. Một ngày nọ, Bạch Long cảm thấy chán chường cuộc sống đơn điệu trên thượng giới, nó liền xuống trần gian, biến thành con cá rồi chọn một vực sâu giá lạnh, nước xanh trong vắt để bơi lội và cảm thấy vô cùng thú vị. Bỗng có một ngư phủ tên là Dự Thả bơi thuyền tới. Chỗ vực sâu này chính là nơi anh ta đánh cá hàng ngày.

Nhìn thấy con cá to lớn, vảy đẹp tựa rồng, Dự Thả vô cùng mừng rỡ, lập tức bắn ngay một mũi tên. Con rồng trắng đang thích thú vẫy vùng thì bỗng cảm thấy đau nhói. Hóa ra mũi tên của người đánh cá đã xuyên vào mắt nó. Bạch Long đau đớn bỏ chạy. Nó tức giận đến gặp Ngọc Hoàng để khiếu nại, đòi phải trừng phạt Dự Thả.

-Ngọc Hoàng liền hỏi Bạch Long: Ngươi xuất hiện trước mặt anh ta với bộ dạng ra sao?

-Bạch Long đáp: Con biến thành cá và bơi đùa dưới vực sâu, đang vui thích thì….

- Ngọc Hoàng ngắt lời: Ngư ông kia lấy mũi tên bắn cá thì có tội gì? Đó là nghề của họ. Ngươi đã tự hạ thấp mình, từ rồng biến thành cá. Ngươi không thể đổ lỗi cho người khác. Vấn đề nằm ở chính ngươi!.

Kể xong, Ngũ Tử Tư nói với vua Ngô: “Rồng trắng là thú cưng của Ngọc Hoàng, còn Dự Thả chỉ là một gã thường dân làm nghề đánh cá. Nếu rồng không biến thành cá, Dự Thả đâu dám bắn rồng? Nay hoàng thượng là vua của một nước mà lại từ bỏ địa vị của mình để ngồi uống rượu với chúng dân trong bộ quần áo quê mùa, chẳng phải là sẵn sàng tự chuốc lấy thảm họa như rồng trắng khoác lốt cá kia sao?”.

Vua Ngô bèn từ bỏ ý định. Về sau, thành ngữ Bạch long ngư phục, chỉ nỗi lo sợ bất trắc khi quý nhân xuất hành trong bộ dạng của kẻ tầm thường, hoặc ám chỉ người nào tự hạ thấp địa vị của mình.

Đại để, chuyện rồng không chỉ có vậy.

Hoàng Tuấn Công, Tết Giáp Thìn - 2024