“CHÀNG” HAY “TRÀNG”; “VẠT ÁO” HAY “CỔ ÁO?”

Để chiếc áo được phẳng phiu không có cách
nào hơn là cầm, xách lên ở vị trí cổ áo
Ảnh: ST

HOÀNG TUẤN CÔNG

Tục ngữ Việt Nam có câu “Áo cứ tràng, làng cứ xã” (dị bản “Áo cứ tràng, làng cứ lý trưởng”). Tuy nhiên, “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” (GS Nguyễn Lân) lại đưa ra một dị bản lạ: “Áo cứ chàng, làng cứ xã”, và giải thích: “Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình”.

“Từ điển từ và ngữ Việt Nam” (biên soạn sau “Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam” hơn 10 năm), GS Nguyễn Lân giữ nguyên cách hiểu: “áo cứ chàng, làng cứ xã • ng. chê người có tính ỷ lại, không biết tự mình lo việc cho mình <> Chị ta dạo này thì áo cứ chàng, làng cứ xã, chẳng muốn làm ăn gì”.

Cách giảng của GS Nguyễn Lân vấp phải sự phản bác của nhiều nhà nghiên cứu, biên soạn từ điển và ngôn ngữ học:

Đầu tiên, Huệ Thiên (An Chi) phải thốt lên: “Thật là chuyện quá đỗi bất ngờ khi mà một quyển từ điển lại có thể viết sai chính tả và giảng sai nghĩa đến thế; hình thức chính xác của câu đang xét là “Áo cứ TRÀNG, làng cứ xã”. (Tại sao một số thành ngữ tục ngữ lại khó hiểu – Huệ Thiên). Trong bài Đọc lướt “Từ điển từ và ngữ Việt Nam” của Nguyễn Lân, An Chi một lần nữa cho rằng “Tràng là vạt trước của áo dài và đây là một cách hiểu hoàn toàn đúng với cấu trúc cú pháp - ngữ nghĩa của câu tục ngữ đang xét”.

 Tiếp theo, trong “Từ điển tục ngữ Việt”, Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương, lại căn cứ vào kết quả nghiên cứu của An Chi và một mặt cho rằng: GS Nguyễn Lân “tra cứu chưa kỹ nghĩa từ vựng của tràng trong câu Áo cứ tràng, làng cứ xã”, nên “đã đánh đồng nó với chàng và đinh ninh rằng chàng này cũng chính là từ được “phụ nữ hay dùng để gọi chồng hoặc người yêu còn trẻ”; mặt khác khẳng định “tràng là một từ cổ dùng để chỉ cái vạt trước của chiếc áo dài”, và câu tục ngữ được hiểu: “Áo thì nên lấy tràng làm chỗ dựa (khi cắt may) làng thì nên lấy lý trưởng làm chỗ dựa (khi tiếp xúc, bình phẩm)”. [1]

Cùng quan điểm “tràng” nghĩa là “vạt áo”, còn có nhiều nhà ngôn ngữ học và từ điển học khác:

- PGS.TS Phạm Văn Tình (bài “‘Làng’ trong tiếng Việt”), viết: “Áo cứ tràng, làng cứ xã (Áo thì nên lấy tràng (vạt) làm căn cứ khi cắt may còn làng phải lấy xã trưởng (lý trưởng) làm chỗ dựa (trong giải quyết mọi việc)” [báo Lao Động-3/5/2016].

- ThS Đỗ Thị Thu Hương, GS.TS. Nguyễn Đức Tồn (bài “Truy tìm nguồn gốc của một sốthành ngữ thuần Việt có nhiều cách giải thích”) viết: “có thể khẳng định tràng nghĩa là "cái vạt áo". Áo cứ tràng làng cứ xã tức là "áo hãy dựa vào vạt trước mà bình phẩm, đánh giá, còn làng thì cứ dựa vào xã trưởng mà xét đoán hoặc cắt đặt công việc".[2].

-Nhóm biên soạn Vũ Dung (Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam”): “tràng: tràng áo, tức vạt áo. ngđ: Muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo, muốn lệnh cho làng thì cứ dựa vào xã trưởng”.

- “Từ điển tiếng Việt” (Ban biên soạn chuyên từ điển New Era): “Phải biết dựa vào người đứng đầu để giải quyết công việc, ví như muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo, muốn lệnh cho làng thì cứ dựa vào xã trưởng”.

Vậy, GS Nguyễn Lân, An Chi, Nguyễn Đức Dương và nhóm tác giả khác, ai mới là người đúng?

Có thể khẳng định ngay: An Chi, Nguyễn Đức Dương và nhóm Vũ Dung đã đúng khi lựa chọn TRÀNG chứ không phải CHÀNG. GS Nguyễn Lân đã sai, khi nhầm lẫn “tràng” (một bộ phận của chiếc áo) thành “chàng” (người chồng). Có lẽ ông suy diễn: việc giặt giũ, vá may đáng ra phụ nữ phải đảm đương, đằng này “ỷ lại”, “cứ” (để cho) “chàng” (chồng) phải làm, (nên gọi “áo cứ chàng”); còn công việc của làng, thì người dân “cứ” (“ỷ lại”) ông xã trưởng (nên gọi “cứ xã”) chăng?[3]

Tuy nhiên, liệu An Chi, Nguyễn Đức Dương, nhóm Vũ Dung và nhiều tác giả khác đã đúng khi cho rằng TRÀNG trong câu tục ngữ là cái vạt trước của chiếc áo dài ? Theo tôi, ở ý thứ hai, các nhà khảo cứu, biên soạn đã thay cái sai này bằng cái lầm khác. Vì:

- Vế đầu câu tục ngữ không nói về kinh nghiệm may áo. Vả lại, nếu phải lấy một bộ phận nào đó của áo làm “chỗ dựa khi cắt may”, thì chính là cái “cầu vai” (và cổ áo), chứ không phải “vạt áo”. Vai, cổ áo làm cữ cho thân áo. Nếu áo hẹp vai, hẹp cổ thì mặc không nổi, trong khi “vạt áo” dài hay ngắn tí chút cũng không sao. Mặt khác, vế thứ hai cũng không đúc kết kinh nghiệm “lấy lý trưởng làm chỗ dựa (khi tiếp xúc, bình phẩm)”, bởi mỹ tục thuần phong của làng xã đâu tập trung cả vào ông lý trưởng?

- Với nhóm Vũ Dung, nếu hiểu “muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo”, thì phải nói “người cứ tràng” (người thì cứ “vạt áo” mà túm), chứ không phải “áo cứ tràng”. Vả lại, còn đang đi “tìm ai” đó, làm sao lại túm được “vạt áo” của người ấy? Đó là chưa nói đến chuyện, nếu cần khống chế một ai đó, người ta túm cổ áo, chứ không túm vạt áo.

Vậy, “tràng” trong “Áo cứ tràng, làng cứ xã” là gì? Theo chúng tôi, “tràng” (gọi tắt của “tràng vạt” - trường vạt) cũng có một nghĩa là “vạt áo dài”, nhưng trong câu tục ngữ này, “tràng” lại có nghĩa là cái “cổ áo”, chứ không phải "vạt trước của áo dài" như An Chi, Nguyễn Đức Dương và Nhóm Vũ Dung khẳng định. “Từ điển AN NAM - LUSITAN - LATINH”, A.de Rhodes cho biết: “Tlàng áo: phần trên chiếc áo che cổ.” (“Tlàng” là cách phát âm xưa của “tràng” [cổ áo], Hán = “lĩnh” 領).

Bây giờ, xin xét đến nghĩa của chữ “lĩnh” [lãnh] 領 (cổ áo):

-“Khang Hy tự điển”: “lĩnh 領 – cái cổ; cái để che trùm ở cổ; cũng chỉ bộ phận thống lĩnh đối với chiếc áo, là cái đầu mối vậy.” [nguyên văn: 領, 頸也. 以壅頸也. 亦言總領衣體, 爲端首也].

- “Từ Nguyên”: “lĩnh: tên gọi chung cái cổ, gồm cả đằng trước và đằng sau; phần che cổ của chiếc áo gọi là lĩnh. lĩnh tụ: cầm nắm một cái áo, tất phải cầm ở bộ phận cổ áo và tay áo, nên lấy “lãnh” và “tụ” (cổ áo và tay áo) để ví với người có khả năng cầm đầu, dẫn dắt những người dưới quyền.” [nguyên văn: 領: 頸項之總名也;衣之護頸者曰領; 領袖: 衣之提挈必在領袖. 故以喻人之能提挈其下者].

- “Từ Hải”: “lĩnh: phần che cổ của chiếc áo. Lĩnh tụ: Áo có bộ phận cổ (lĩnh) và tay áo (tụ), là chỗ để cầm, xốc áo, nên gọi người có khả năng lãnh đạo, dẫn dắt những người khác là “lĩnh tụ” [nguyên văn: “領: 衣之護頸處也; 領袖: 衣有領與袖為提挈之處轉以喻人之能領率其下者也”].

- “Hán Việt từ điển” (Đào Duy Anh): “lãnh 領 - Cái cổ - Cổ áo - Một cái áo - Thống suất cả…”; “Lãnh tụ - Cổ áo và tay áo. Khi cổi áo tất trước cầm cổ áo và tay áo - Ngb. Người có tài xuất chúng làm thủ-lãnh cho nhân-chúng”.

          - “Hán Việt tự điển” (Thiều Chửu): “lĩnh 領. ① Cái cổ...② Cái cổ áo, một cái áo cũng gọi là nhất lĩnh 一 領. Xóc áo thì phải cầm cổ, cầm tay thì áo mới sóng, vì thế nên người nào quản lí một bộ phận, một nhóm gọi là lĩnh tụ 領袖 (đầu sỏ)”.

Với những loại áo dài như thế này, thì vị trí
của cái cổ áo càng trở nên quan trọng khi giũ chiếc áo cho phẳng
Ảnh: ST

Như vậy, do chỉ bộ phận “thống lĩnh” của cái áo, nên chữ “lĩnh” [lãnh] 領 (cổ áo) trở thành yếu tố cấu tạo từ “lãnh tụ” 領袖 (lãnh đạo, cầm đầu một nhóm người). Với ý nghĩa đó, “lĩnh” (cổ áo) quả rất phù hợp để trở thành cặp đôi tương xứng với “xã” (xã trưởng). Vấn đề đặt ra là tục ngữ nói “cứ tràng”, đâu nói “cứ lĩnh”? Các cuốn từ điển sau đây sẽ cho ta biết, “lĩnh” [lãnh] 領 chính là “tràng” (cổ áo):

- “Tam thiên tự” (Đoàn Trung Còn): “Y 衣 - Áo; Lãnh 領 - Tràng”.

- “Ngũ Thiên Tự” (Đoàn Trung Còn, bản Hán - Việt - Pháp) chú rõ hơn: “領- lãnh (lĩnh) - tràng (cổ áo) - Col”.

- “Việt Nam tự điển” (Hội Khai Trí Tiến Đức): “領 - lĩnh. Tràng áo (không dùng một mình). Lĩnh tụ 領 袖 tràng áo và tay áo. Chỉ dùng nghĩa bóng để nói người đứng đầu một đảng- phái: Lĩnh-tụ đảng xã hội”.

Như vậy, nghĩa đen câu tục ngữ được hiểu như sau: “tràng” (cổ áo) là bộ phận đầu mối của cái áo, giữ vị trí thống lĩnh đối với cả cái áo; “xã” (xã trưởng) là cấp quản lý cao nhất của làng. Muốn “xóc” (cầm, túm) để giũ cho cái áo dài trở nên “sóng” (phẳng), cứ cầm lấy phần cổ áo là gọn gàng nhất; cũng như việc làng (phu phen, tạp dịch…) chỉ cần nắm được người đứng đầu “xã” (xã trưởng), tức khắc công việc sẽ được triển khai đến từng người dân. Đó là những nguyên lý không thể khác được. (Có câu “Đục đến chạm, thì chạm đến khăng, Đòn đánh lý trưởng thì văng cả làng” là vậy).

Vì “tràng” [“cổ áo”], bị hiểu lầm thành “tràng” [“vạt áo”], nên các soạn giả mới đưa ra cách hiểu nghĩa đen mơ hồ “Áo thì nên lấy tràng làm chỗ dựa (khi cắt may)”; “Muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo”. Riêng Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương, do hiểu sai nghĩa của chữ “tràng”, dẫn đến hiểu không đúng nghĩa đen, cuối cùng, hiểu sai toàn bộ nội dung câu tục ngữ (bởi không có chuyện kinh nghiệm “cắt may” hay “tiếp xúc, bình phẩm” gì ở đây).

Như vậy, chỉ khi trả lại nghĩa đích thực của chữ “tràng” trong câu tục ngữ, chúng ta mới thấy hết sự sâu sắc, chính xác và cái hay cái đẹp trong cách ví von, so sánh của dân gian. “Áo cứ tràng, làng cứ xã”, chính là kinh nghiệm quản lý làng xã thời phong kiến, theo nguyên tắc qui trách nhiệm cho người đứng đầu. Nguyên tắc, kinh nghiệm này đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

               Hoàng Tuấn Công

 (Bài đã công bố trên Blog từ 2013, nâng cấp 2017)

1-Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương nhiều lần lên tiếng phê phán cách hiểu của GS Nguyễn Lân và đưa ra cách giải thích nhất quán của mình. Bài “Giới 8X, 9X với di sản tục ngữ” (báo Lao Động-2013), sau khi trích dẫn GS Nguyễn Lân, ông viết: “Áo cứ tràng; làng cứ xã = (Tràng: Vạt trước của cái áo dài thời xưa; xã: lý trưởng) Với áo thì hãy lấy tràng làm chỗ dựa (mà cắt may/bình phẩm); với làng thì hãy lấy lý trưởng làm chỗ dựa (mà bình phẩm/đánh giá)”.

Bài “Sao không dạy tục ngữ cho học sinh tiểu học?” (Nguyễn Đức Dương-Tạp chí Ngôn ngữ/4/2008) viết: “Cuốn Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam vừa dẫn (tức từ điển của GS Nguyễn Lân-HTC) đã chép lộn TRÀNG trong câu Áo cứ TRÀNG; làng cứ xã thành CHÀNG, rồi diễn giải: “Nói tính ỷ lại của người đàn bà, cũng như tính ỷ lại của người dân trong thôn xóm, không thấy được vai trò làm chủ của mình" (tr. 10). Thực ra, TRÀNG là một từ cổ chỉ cái vạt trước của chiếc áo dài (thời xưa), như Từ điển tiếng Việt (của Viện Ngôn ngữ học) đã thu thập và cắt nghĩa rất phân minh. Bởi thế, đây không phải là lời chê trách thói ỷ lại, mà là lời nhắc nhở người đời sau nên dựa vào cái gì khi định cắt may/bình phẩm về áo quần, cũng như nên dựa vào ai khi cần xét đoán/bình phẩm về dân tình sinh sống trong làng xã”.

2-Bài “Truy tìm nguồn gốc của một số thành ngữ thuần Việt có nhiều cách giải thích” (ThS Đỗ Thị Thu Hương-GS.TS. Nguyễn Đức Tồn-Tạp chí Ngôn Ngữ, 9/2012): “Thực ra, TRÀNG là một từ cổ chỉ cái vạt trước của chiếc áo dài (thời xưa), như Từ điển tiếng Việt (của Viện Ngôn ngữ học) đã thu thập và cắt nghĩa rất phân minh. Bởi thế, đây không phải là lời chê trách thói ỷ lại, mà là lời nhắc nhở người đời sau nên dựa vào cái gì khi định cắt may/bình phẩm về áo quần, cũng như nên dựa vào ai khi cần xét đoán/bình phẩm về dân tình sinh sống trong làng xã.

Khi giải nghĩa thành ngữ này, Từ điển Thành ngữ, tục ngữ Việt Nam của Vũ Dung, Vũ Thúy Anh, Vũ Quang Hào đã chú giải tràng: tràng áo, tức vạt áo; xã: xã trưởng, người đứng đầu xã. Nghĩa đen của thành ngữ này là: Muốn tìm ai thì cứ túm lấy vạt áo, muốn lệnh cho làng thì cứ dựa vào xã trưởng và nghĩa bóng là dựa vào người đầu trò để giải quyết công việc.

Để tìm hiểu chắc chắn hơn, chúng tôi đã tra Từ điển từ Việt cổ của Nguyễn Ngọc San thì thấy có chú giải nghĩa của từ tràng như sau: tràng: vạt áo. Hộ lĩnh buộc che ngoài tràng (Chỉ Nam ngọc âm giải nghĩa) [16, 240].

Trong ca dao cổ cũng có câu:

Áo rách thì giữ lấy tràng

Đủ đóng đủ góp với làng thì thôi

Từ điển An Nam - Bồ Đào Nha - La-tinh của A.de Rhodes cũng ghi tràng nghĩa là "cái cổ áo", nay được hiểu là vạt trước của chiếc áo dài.

Như vậy, có thể khẳng định tràng nghĩa là "cái vạt áo". Áo cứ tràng làng cứ xã tức là "áo hãy dựa vào vạt trước mà bình phẩm, đánh giá, còn làng thì cứ dựa vào xã trưởng mà xét đoán hoặc cắt đặt công việc". Từ đây suy ra nghĩa biểu trưng của thành ngữ này là dựa vào người đứng đầu để giải quyết công việc”.

Ngoài cách hiểu không đúng về nghĩa đen của chữ “tràng” và hiểu sai nghĩa bóng, ThS Đỗ Thị Thu Hương và GS.TS. Nguyễn Đức Tồn cũng không đúng khi xếp câu tục ngữ “Áo cứ tràng, làng cứ xã” vào thể loại “thành ngữ”. Mặt khác, câu "Áo rách phải giữ lấy tràng", thì "tràng" ở đây cũng là "cổ áo", chứ không phải "vạt áo" (chúng tôi sẽ có bài riêng về câu tục ngữ này).

3 - Có thể GS Nguyễn Lân đã căn cứ theo bản thu thập của Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc trong "Tục ngữ phong dao" (NXB Văn học-2017, theo bản in của Mặc Lâm năm 1967) chép: "Áo cứ chàng, làng cứ xã". Sách này chỉ sưu tầm, tập hợp chứ không giải thích. Bởi vậy, trong phần lời "tựa", Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc đã lưu ý như sau:
 "Chúng tôi chỉ vụ thu thập, cho được nhiều câu, không phân biệt thế nào là thành ngữ, tục ngữ, lý ngữ (...). Đối với công việc sưu tập bây giờ, thiết tưởng ta còn phải quý hồ đa trước rồi nhiên hậu mới có nơi khảo cứu mà quý hồ tinh được.
Chúng tôi lại chỉ cốt xếp mỗi câu vào được một mục đã cho là đủ chớ không dám chú thích, bình luận giảng giải, nghĩa đen hay nghĩa bóng".
Đáng lẽ, với công việc của người biên soạn từ điển (không chỉ tập hợp, mà còn phải giải thích nội dung thành ngữ, tục ngữ), GS Nguyễn Lân cần tìm hiểu, suy xét lại để phát hiện ra cái sai của người đi trước. Tuy nhiên, ông đã cố gắng giải thích theo cách suy diễn, hoàn toàn thiếu căn cứ.