"QUẠ ĂN DƯA BẮT CÒ DÃI NẮNG" là sao?

                                                         HOÀNG TUẤN CÔNG

Tục ngữ Việt Nam có câu: “Quạ ăn dưa bắt cò dãi nắng”. Nghĩa bóng được một số cuốn Từ điển giải thích như sau:  

-“Từ điển tiếng Việt” (Ban biên soạn chuyên từ điển New Era): “Câu này nói đến lối xử kiện không công bằng của một số quan lại ngày xưa: kẻ có tội thì không phạt, lại phạt oan uổng người vô tội.”
-“Từ điển thành ngữ tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân) “Ý nói: bắt người vô tội chịu hình phạt thay người có tội.”

 -“Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Vũ Dung-Vũ Thúy Anh-Vũ Quang Hào): “ x.Quýt làm cam chịu.” Câu “Quýt làm cam chịu” được sách này giải thích: “Kẻ gây lầm lỗi để người khác gần gũi phải oan uổng, gánh chịu hậu quả. [Chó đen ăn vụng, chó trắng chịu đòn; Ốc làm chẳng nên thì sên phải chịu; Quạ ăn dưa bắt cò dãi nắng]

-“Từ điển tục ngữ Việt” (Nguyễn Đức Dương): “Quạ muốn ăn dưa nhưng lại bắt cò phải dãi nắng (để kiếm dưa về cho mình). Hay dùng với ẩn ý: nh. Kẻ ăn  rươi, người chịu bão. 

         Câu “Kẻ ăn rươi người chịu bão” được Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương giải thích: “Kẻ muốn ăn rươi nhưng lại bắt người khác phải dầm mưa bão để vớt về cho mình. Hay dùng với ẩn ý: nh. Ngồi mát ăn bát vàng.”

Một số người khác hiểu là áp bức, bất công.Vấn đề đặt ra, nếu nghĩa bóng của câu tục ngữ như trên, nghĩa đen được hiểu như thế nào? Với các câu “Quýt làm cam chịu”; “Chó đen ăn vụng, chó trắng chịu đòn”; Ốc làm chẳng nên thì sên phải chịu”…thủ phạm và kẻ gánh chịu hậu quả đều cùng dòng giống (cam và quýt; chó đen và chó trắng; ốc và ốc sên), tập tính, ăn uống…giống nhau nên dễ gây nhầm lẫn, bị oan uổng, tai bay vạ gió. Đàng này, quạ và cò là hai giống khác nhau, môi trường kiếm ăn cũng không hề liên quan đến nhau. Trong thực tế làm gì có chuyện con “Quạ muốn ăn dưa nhưng lại bắt cò phải dãi nắng (để kiếm dưa về cho mình)”? Vậy, tại sao lại có chuyện “Quạ ăn dưa bắt cò dãi nắng”?

Thực ra, câu tục ngữ có nghĩa đen như sau:

Quạ là giống chim đa thực. Ngoài gà con, chim non, trứng, các loại xác chết...chúng còn rất thích ăn hoa quả…Đặc biệt, quạ rất thích ăn mít, dưa hấu. Thời tiết nắng nóng, đàn quạ "phàm ăn tục uống" thường “giải” cơn đói, cơn khát bằng cách sà xuống những ruộng dưa... 

Dưa đã bị quạ mổ thì coi như đồ bỏ đi, bán chẳng ai mua ("Của ngon ai để chợ trưa/Không dưa quạ mổ cũng cà chín cây" - Ca dao). Thế nên xưa kia, nông dân phải đuổi quạ, chim, thú... bằng cách làm hình nộm đội nón lá, mặc áo tơi, tay cầm chiếc gậy một đầu phất phơ mảnh ni lông đứng "canh" dưa (Câu thành ngữ “Bù nhìn giữ dưa” hay “Như thằng trơi dưa” chính là nói đến hình nộm này). 

Tranh "Con quạ đen trên ruộng dưa hấu" của họa sĩ LongZhen (Trung Quốc)

Tục ngữ có câu “Nắng tốt dưa, mưa tốt lúa”. Dưa hấu là cây trồng xứ nhiệt đới, ưa ánh sáng mạnh, chịu hạn tốt, không chịu được úng. Năm nào ít nắng, nhiều mưa, thiếu ánh sáng, dưa dễ nhiễm bệnh, trái non rụng nhiều, năng suất giảm. Đặc biệt, nếu thời kỳ quả chín mà gặp mưa nhiều, dưa hấu sẽ rất nhạt. Bởi vậy, trời càng nắng nóng, độ đường trong dưa càng cao thì lũ quạ càng được chén những quả dưa ngọt lành. Trong khi đó, cò không ăn được dưa. Thức ăn của loài chim này là tôm tép, cá con, côn trùng…thường chỉ sẵn có ở môi trường nước nổi. Mưa nhiều, tôm tép "văng mình", bơi lội tung tăng mới là điều kiện kiếm ăn "lý tưởng" của cò. Không ăn được dưa, nhưng cò lại phải chịu đặc điểm thời tiết nắng nóng chang chang, đôi khi làm cạn nước, chết hết cá tôm, ảnh hưởng đến môi trường kiếm ăn. 

Môi trường kiếm ăn của cò là nước nổi
Ảnh: ST

      Khác hẳn với“Quýt làm cam chịu”; “Chó đen ăn vụng, chó trắng chịu đòn”; "Ốc làm chẳng nên thì sên phải chịu”… trong trường hợp này, con quạ hoàn toàn "vô can"!

Nuôi quạ bằng dưa hấu
Ảnh: ST

Minh hoạ truyện tranh (Trung Quốc) với lời thoại của hai con quạ:
-"Chúng ta phải xuống ruộng dưa này đánh chén ngay, kẻo mấy
hôm nữa tất cả số dưa này sẽ bị đem ra ngoài chợ hết".
Tranh: ST

Như vậy, câu tục ngữ “Quạ ăn dưa, bắt cò dãi nắng” ý nói: cùng một điều kiện, hoàn cảnh nhưng kẻ thì được hưởng lợi, người lại gánh chịu hậu quả. Ví dụ: thời tiết nắng nóng, hạn hán, dân kinh doanh du lịch biển thì "hốt bạc", trong khi đó nhà nông lại "lãnh đủ". Hoặc thời tiết nắng nóng, dân trồng dưa được hưởng lợi, nhưng người trồng lúa lại vô cùng vất vả.
        Nếu hiểu “Câu này nói đến lối xử kiện không công bằng của một số quan lại ngày xưa: kẻ có tội thì không phạt, lại phạt oan uổng người vô tội.” thì hình thức của câu tục ngữ phải là (ví dụ): "Quạ ăn dưa, cò sập bẫy" (Giả sử: Quạ ăn, phá dưa xong bay đi. Hôm sau chủ ruộng đặt bẫy, chẳng may cò lớ ngớ bước vào ruộng dưa...thế là "dính").
        Đồng nghĩa với “Quạ ăn dưa, bắt cò dãi nắng” là câu "Kẻ ăn rươi, người chịu bão”. Tuy nhiên, "Kẻ ăn rươi, người chịu bão” hoàn toàn không phải như cách giải thích của Nhà ngữ học Nguyễn Đức Dương: “Kẻ muốn ăn rươi nhưng lại bắt người khác phải dầm mưa bão để vớt về cho mình. Hay dùng với ẩn ý: nh. Ngồi mát ăn bát vàng.” (Chúng tôi sẽ có bài riêng giải thích về câu này).

                                                                                                HTC/2015