Hoàng Tuấn Phổ
Dòng họ Nguyễn Tiên Điền của thi
hào Nguyễn Du, khởi tổ là Nam Dương Hầu Nguyễn Nhiệm, dòng dõi trạng nguyên
Nguyễn Thiến (1495- 1557), nguyên quán làng Canh thuộc thành phố Hà Nội. Đọc thi
hào Nguyễn Du, chúng ta thường chỉ biết ông là con trai Xuân quận công Nguyễn
Nghiễm, em quận công Nguyễn Khản, ít ai chú ý đến người ông nội của Tố Như cũng
là một nhân vật cự phách: Lĩnh Nam
Theo gia phả họ Nguyễn Tiên Điền
(huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh) và sách Nghi
Xuân huyện thông chí: Nguyễn Quỳnh tự Phụ - Dực; hiệu Lĩnh Nam tiên sinh,
sinh năm Ất Mão (1675) đời vua Lê Hy Tông, là con trai Phù quận công Nguyễn
Thể, thân phụ Xuân quận công Nguyễn Nghiễm, ông nội Nguyễn Khản, Nguyễn Điều,
Nguyễn Du…
Nguyễn Quỳnh có sáu con trai: con trai cả Nguyễn Huệ đỗ tiến sĩ, thứ
hai Nguyễn Nghiễm đỗ hoàng giáp (lúc nhỏ nổi tiếng thần đồng), Nguyễn Trọng thứ
ba, đỗ hương tiến (tước Lan Khê hầu), Nguyễn Tín thứ tư, mất sớm, Nguyễn Sĩ con thứ năm, đỗ
sinh đồ, (tước Đông Lĩnh hầu) và con rốt Nguyễn Huyền (không thấy
ghi học vị, quan tước) (*).
Nguyễn Quỳnh học rộng tài cao,
nhưng đi thi chỉ đỗ hương tiến tam trường khoa Quý Dậu (1693). Năm ấy, Nguyễn
Quỳnh 18 tuổi. Cha mất, Nguyễn Quỳnh ở nhà cư tang, và sau đó từ giã con đường
khoa cử. Năm 1705, Trung quận công Lê Thời Liêu (người Thanh Hóa) làm trấn thủ
Nghệ An, nghe tiếng Nguyễn Quỳnh, rất quý tài, mến đức, mời ông làm mặc khách
nơi dinh trấn Kỳ Hoa, tham mưu việc quân cơ và ngoại giao để đối phó với chúa
Nguyễn ở Nam Hà. Trong thời gian làm mặc khách, Nguyễn Quỳnh thích đi chơi
sông núi, nghiên cứu địa thuật. Tính ông vui vẻ, ưa chuyện khôi hài, đến đâu
cũng được người địa phương có cảm tình. Năm 1723, Trung quận công mất, Tạo quận
công thay trấn thủ Nghệ An, muốn đem Nguyễn Quỳnh tiến lên chúa Trịnh; nhưng
năm đó, thân mẫu mất, Nguyễn Quỳnh rời dinh trấn về quê cư tang. Rồi ông ở hẳn
nhà nuôi dạy các con ăn học.
Nổi bật nhất trong số các con của Nguyễn Quỳnh là Nguyễn Nghiễm (1708-1775), tự Hy Tự, hiệu Nghị Hiên, biệt hiệu Hồng Ngự
cư sĩ, đỗ hoàng giáp khoa Tân Hợi (1731), tài kiêm văn võ, làm quan đến Thái tử
thái bảo, tước Xuân quận công, gia Đại tư không… Đánh giá nhân vật lịch sử
Nguyễn Nghiễm, Phan Huy Chú viết: “Ông có
tài lược văn võ, lúc nhỏ học giỏi, thi đỗ, trải thờ 3 triều…, vào làm tướng văn,
ra làm tướng võ, ở ngôi tể tướng 15 năm. Ông xếp đặt gọn mọi việc bề bộn, đối
xử ứng tiếp lúc nào cũng như lúc nào. Ân vương thường khen là người có đức vọng,
tài trí. Ông là bậc nguyên lão trong nước, làm cột đá cho triều đình, công lao
và danh vọng long trọng, đời bấy giờ ai cũng khen ngợi…” (1). Nhà sử học
kiêm Thư tịch học Trần Văn Giáp viết về tác gia Nguyễn Nghiễm: “Ông có sáng kiến tổ chức hệ thống dịch trạm
từ Kinh Bắc đến Nghệ An và Lạng Sơn. Ông không những giỏi về chính trị, văn thơ
nổi tiếng mà còn là một sử gia đứng đắn. Sách sử của ông nay mới chỉ biết nhiều
đoạn trích dẫn trong bản “Đại Việt sử ký tục biên” của Ngô Thời Nhậm. Ông cũng
từng giữ chức tổng tài Quốc sử quán…” (2). Ngoài ra, Nguyễn Nghiễm còn có
các tác phẩm: Quan trung liệu vịnh, Việt sử bị lãm, Lạng Sơn
đoàn thành đồ chí, Xuân đình tạp vịnh, Cổ lễ nhạc chương thi văn tạp.
Con trưởng Nguyễn Nghiễm là
Nguyễn Khản đỗ tiến sĩ năm 1760, làm thượng thư bộ Lại, tước quận công, và cũng
ở ngôi Thủ tướng. Thi hào Nguyễn Du là con trai thứ bảy của Nguyễn Nghiễm…
Sinh thời Nguyễn Quỳnh ham nghiên
cứu và trước tác. Ông tinh thông các khoa địa thuật, bốc toán, thiên văn… những
khoa mà Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm vì nó mà lừng danh thiên hạ. Lĩnh Nam
Thời gian làm mặc khách dinh trấn
Nghệ An, Nguyễn Quỳnh bày đặt nhiều mưu kế hay giúp trấn thủ quận công Lê Thời
Liêu trên cả hai mặt quân sự, ngoại giao, giữ yên miền biên cảnh từ châu Bắc Bố
Chính trở ra Nghệ An, khiến dân chúng được an cư lạc nghiệp. Đồng thời Nguyễn
Quỳnh nêu tấm gương hiếu kính cha mẹ, nuôi dạy con cháu ăn học thành tài, cống
hiến lớn cho đất nước. Vì thế, Lĩnh Nam Nguyễn Quỳnh được triều đình Lê- Trịnh
đặc cách phong Lễ bộ thượng thư, Thái bảo Nhuận quận công, khi mất, truy tặng
tước Đại vương (4). Bấy giờ thiên hạ truyền nhau câu nói: “Nguyễn Quỳnh, Nguyễn Nghiễm thiên hạ vô tam” là ca ngợi hai cho con
ông, không ai vinh hiển bằng. Lại có câu: “Nguyễn
Quỳnh, Nguyễn Nham thiên hạ vô tam”, cũng là nói về hai nhân vật cùng họ
Nguyễn; Nguyễn Quỳnh xứ Nghệ, Nguyễn Nham xứ Đoài (Thạch Thất, Sơn Tây), sống
đồng thời và tài học khó có người thứ ba sánh kịp. Thực ra, những câu ngôn truyền
như vậy, thường chỉ có ý nghĩa về mặt nào đó, hoàn toàn không thể xem như là
chuẩn mực, bình xét khái quát toàn bộ con người và sự nghiệp của nhân vật lịch
sử. Không ít nhân vật thiên tài, kiệt xuất, những tên tuổi chói ngời, những danh
vọng lừng lẫy, nhưng ta chẳng thấy truyền lại câu nói nào có tính cửa miệng về
họ(5).
Tuy nhiên, sự trùng họ, trùng tên
của những nhân vật cùng thời, lắm khi cũng gây nên sự hiểu lầm đáng tiếc! Đến
như soạn giả Đại Nam Nam
“Nguyễn
Quỳnh người xã Hoằng Nghĩa huyện Hoằng Hóa, đầu đời Cảnh Hưng đỗ hương tiến,
văn học uẩn súc, nhưng phóng túng tự do, càng thích hài hước. Thấy họ Trịnh bức
hiếp vua Lê, nên không thích ra làm quan, giễu cợt khinh đời, người ta cho là cuồng
sĩ" (6)
Đối chiếu với tài liệu gia phả
dòng họ Nguyễn Quỳnh (Hoằng Hóa, Thanh Hóa) do giáo sư Hà Văn Tấn khảo sát khá
kỹ in trong sách Trạng Quỳnh của NXB
Văn học và NXB Thanh Hóa 1987, và tài liệu lịch sử Lịch triều tạp kỷ của Ngô Cao Lãng, chúng ta nhận thấy:
- Đại Nam
- Đại Nam nhất thống chí cho biết Nguyễn Quỳnh Hoằng Hóa: “Văn học uẩn súc, nhưng phóng túng tự do,
càng thích hài hước”, nhưng xem thơ văn ông chép trong gia phả, chúng ta chắng thấy “uẩn súc”chỗ nào, cũng không hề được biết
ông “phóng túng tự do”, “thích hài hước” mà hoàn toàn ngược lại.
Ông là người sống nghiêm túc, tận tụy với việc quan, long đong lận đận, hết làm
giáo thụ lại làm huấn đạo, năm 41 tuổi còn đi thi khoa sĩ vọng để cầu được lên
chức!
- Đại Nam
Bởi sự nhầm lẫn “râu ông nọ, hàm bà kia”, người ta mới lầm
tưởng đến nỗi đem cả hai bài phú (Kim
bạch tài vật phú, Tần cung phụ nữ) vốn của Lĩnh Nam công Nguyễn Quỳnh (Tiên
Điền, Nghi Xuân, Hà Tĩnh) gán ghép cho một tác giả không hề có tên tuổi như tu
soạn Nguyễn Quỳnh!
Chúng ta được biết Nguyễn Du sinh
1766, sáu năm sau ông nội là Nguyễn Quỳnh mất. Nhưng chẳng phải vì thế, thi hào Tố
Như không ít nhiều chịu ảnh hưởng gián tiếp của ông nội qua các bậc cha, anh
mình. Cho nên, không phải là tình cờ hay vô cớ, trong khu vườn lưu niệm thi hào
Nguyễn Du ở làng Tiên Điền huyện Nghi Xuân (Hà Tĩnh) có “Đàn tế Lĩnh Nam công”, di tích từ thời Nguyễn Nghiễm, do chính Xuân
quận công xây dựng năm Nhâm Ngọ, đời Cảnh Hưng (1762) để thờ thân phụ Nguyễn
Quỳnh. Trên đàn, dựng tấm bia đá, chính tay Nguyễn Nghiễm kính đề vị hiệu
nghiêm đường và bốn chữ Hồng nguyên tuấn lưu (nguồn lớn, dòng mạnh). Hai bên còn có
đôi câu đối:
Cảm
thời truy nhật nguyệt
Truyền
ngữ dữ giang san
Dịch:
Nỗi
nhớ dõi theo cùng nhật nguyệt
Lời hay truyền mãi với non sông
(Thái Kim
Đỉnh dịch)
Xem “Đàn tế Lĩnh Nam
Viết đến đây, tôi bỗng nhớ câu
nói người xưa: “Từ miếu xứng kỳ công, y
phục xứng kỳ đức”. Không nên vì sẵn tiền hay muốn khoe mẽ mà mồ mả nào cũng
đắp rồng vẽ phượng! Cổ nhân còn dạy: “Tri
túc bất nhục”. Phải biết thế nào là đủ. Đủ rồi thì nên dừng lại! Có lẽ
Nguyễn Nghiễm và cả Nguyễn Du hiểu hơn ai hết những danh ngôn ấy.
HTP
Bài đã đăng Tạp chí Xưa Nay-số 143-2003
* Tài liệu do nhà nghiên cứu văn
hoá Nghệ Tĩnh Thái Kim Đỉnh cung cấp
1. Lịch triều hiến chương loại chí- Nhân vật chí , tập I, tr.242, NXB Sử học- 1960
2. Lược truyện các tác gia Việt Nam
3. Thơ phú của ông tản mát, thất
lạc nhiều nơi, hiện chưa thu thập được hết.
4. Những chức, hàm này đều mang
tính danh dự (Vinh phong)
5. Có người cho câu nói: “Nguyễn
Quỳnh, Nguyễn Nham thiên hạ vô tam” là nói về Nguyễn Quỳnh Hoằng Hoá. Không
đúng. Vì Nguyễn Nham đỗ tiến sĩ 1715 đến 1718 làm giám khảo khoa Sĩ vọng (xét
tài đức nho sĩ để thăng quan nên không có học hàm) chấm bài thi của Nguyễn
Quỳnh. Không ai đem tài học bậc thầy so với sức học hạng học trò.
6. Đại Nam nhất thống chí, tập II, tr.279, NXB Khoa học xã hội, 1970.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét