 |
| Putin tưởng sẽ nuốt trửng được Ukraine trong vòng 24 giờ |
Cứ
theo như trên thì viết “nuốt trửng” là sai chính tả. Tuy nhiên, thực tế không
phải vậy.
Độc
giả (xin ẩn danh) hỏi: “Một phụ huynh tỏ
ra bức xúc khi cho rằng hai chữ “niên khoá” ở dòng chữ “Niên khoá 2022-2025” khắc
trên đồ lưu niệm là “chưa chính xác”. Cụ thể, trong một bài viết trên mạng xã hội,
vị phụ huynh này viết:
“Tôi là một trong những người rất kiên trì lên tiếng để góp phần giữ gìn sự trong sáng của tiếng Việt nhưng cũng đã không ít lần bất lực và ngao ngán trước sự bảo thủ, cố chấp và…nhát gan của một số người thấy sai mà không dám sửa. Hôm nay lại gặp một trường hợp như thế.
Vua Tiếng Việt mùa
2 (28/10/2022) yêu cầu “Hoàn thiện cụm từ
sau: “_ó đ_ _ó l_i”. Người chơi “bỏ
qua” vì không đưa ra được câu trả lời, và đáp án của Vua là “Có đi có lại”.
Kết
thúc phần thi, Cố vấn, TS Văn học Đỗ Thanh Nga giảng giải:
“Có một câu mà chị không điền từ được, “Có đi có lại mới toại lòng nhau”. Thì người ta nói đó là câu tục ngữ trọn vẹn như vậy, để người ta nói đến cái phong tục văn hoá của người Việt mình, khi mà đối xử tốt với ai đó sẽ nhận được đền đáp xứng đáng. Và thông thường, nó cũng là cái văn hoá ứng xử, khi chúng ta nhận được cái gì đó, ai đó đem đến cho mình cái gì đó tốt đẹp, thì mình cũng phải có ý thức để đền đáp lại họ. Câu đấy thì rất là đơn giản, nếu chị bình tĩnh một chút là có thể điền từ được”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Gánh nước thuê
Ảnh: ST
Độc
giả Lê Thanh Hải hỏi: “Tôi đọc cuốn “Thành
ngữ bằng tranh” của Nhà xuất bản Kim Đồng thấy tác giả sách giải thích thành ngữ
“Ăn bậy nói càn” như sau:
“Ngày xưa, ở các bến đò, cổng chợ, có những người làm thuê, gánh mướn, thường tụ tập đón khách để gánh thuê. Họ mang theo một chiếc đòn càn. Gọi là những người gánh càn. Họ hay cãi cọ, tranh giành việc của nhau, lại có người lừa lọc cả chủ hàng…nên mọi người có ấn tượng không tốt về người gánh càn. Từ đó, từ càn được dùng ám chỉ những hành động thô tục, càn quấy”.
 |
| Đào khăm bắt cá Ảnh: ST |
Trong tiếng Việt, “khăm” được
hiểu là hành động ác ngầm, độc ngầm, những mưu mẹo hoặc thủ đoạn kín đáo, nặng thì gây
tai hại, nhẹ thì khiến người khác phải lâm vào hoàn cảnh khóc dở mếu dở. Ví
dụ: Tôi không ngờ bị hắn chơi khăm, Bị
chơi khăm một vố nhớ đời, Lão ta khăm lắm.v.v…
 |
| Đề Văn thi lớp 10 (Thanh Hoá 2024) |
Hôm trước, khi đọc qua đề thi môn Ngữ văn tuyển sinh vào lớp 10 THPT (tỉnh
Thanh Hóa, 2024) tôi giật mình vì thấy ngữ liệu có nhiều vấn đề đáng bàn, trong
khi những câu hỏi đưa ra với thí sinh cũng không ổn. Thế nhưng đề văn này lại
được đánh giá là “ngữ liệu hay”, “gần gũi, hướng đến lẽ sống nhân văn, cao đẹp
được nhiều người khen hay”(!)
Xin trích một vài lời
“khen hay” của giáo viên Văn dành cho đề thi:
-“Nhận định về đề thi Ngữ văn năm nay, cô giáo Đinh Thị Hoài Anh, giáo viên dạy môn Ngữ văn, Trường THCS Minh Khai cho rằng: Đề thi vào lớp 10 THPT công lập tỉnh Thanh Hoá năm học 2024-2025 đảm bảo cấu trúc, bám sát chương trình sách giáo khoa, cơ bản, vừa sức.
 |
| Cơm nắm chim chim |
Tục ngữ Việt Nam có câu “Ai nỡ ăn cướp cơm chim” (Dị bản Ai nỡ ăn cướp cơm chim mắm vét). Ngoài
ra còn có thành ngữ “Ăn cướp cơm chim”,
được nhiều sách thu thập và xếp vào diện tục ngữ.
Vậy “cơm chim” là cơm gì?
-Việt Nam tự điển (Hội
Khai trí Tiến đức) giảng: “cơm chim • Cơm của chim ăn. Nghĩa bóng nói cái mồi
nhỏ, cái lợi nhỏ: Ăn cướp cơm chim
(hà-hiếp kẻ cô-cùng mà cướp giật lấy của cải không đáng là bao)”.
-Việt Nam tự điển (Lê Văn Đức): “cơm chim • dt. Cơm cho chim ăn. • Mối lợi nhỏ bị giành-giựt, bị chận lấy: Ăn cướp cơm chim”.
 |
| Trúc hoá long Sưu tầm và trưng bày tại TCTP |
Con rồng trông như thế nào? Hơn 3000 năm trước, thời nhà Thương đã thấy xuất hiện chữ long 龍. Thuyết văn giải tự khi giảng về chữ long cho ta biết tập tính kì dị của con rồng: “Lân trùng chi trưởng, năng u, năng minh, năng tế, năng trưởng, xuân phân nhi đăng thiên, thu phân nhi tiềm uyên”, nghĩa là: Rồng thuộc loài lớn nhất trong các loài trùng có vảy, vừa có thể ẩn mình chốn thâm u vắng vẻ, vừa có thể vẫy vùng nơi biển rộng trời cao, có thể to, có thể nhỏ, có thể thu ngắn, có thể giãn dài, Xuân phân thời bay lên trời, Thu phân thời ẩn dưới vực sâu.
 |
| Mai hoá long Khắc gỗ dân gian (tại TCTP) |
Rồng là con vật duy nhất trong 12 con giáp không tồn tại trong thực tế, nhưng nó vẫn mang hình dạng, tập tính của một con vật bằng xương bằng thịt và xuất hiện khá nhiều trong lời ăn tiếng nói dân gian, điển cố, điển tích.
Tương truyền, khi trời sắp mưa, rồng gầm lên thành sấm. Thế nên ví thanh âm gì hùng tráng thì gọi là Long minh sư hống 龍鳴獅吼 (Rồng gầm, sư tử rống). Mây là môi trường sống của rồng. Mây với rồng như nước với cá, nên có thành ngữ Như cá gặp nước như rồng gặp mây; Rồng mây gặp hội; Gặp hội mây rồng; Long vân gặp hội; Long vân khánh hội,...ý chỉ cơ hội may mắn, vua tôi, trai gái gặp nhau, hoặc người đi thi đỗ đạt, vinh hiển.
 |
| Minh họạ Ô đầu bach, mã sinh giác Tranh: ST |
Độc giả Trần Trọng
Nghĩa hỏi: “Bài Chữ và nghĩa: cái phi lý có lý (PGS.TS. Phạm Văn Tình - Báo
VHTT – 22/11/2023) viết:
“Gần đây, trên một tờ báo điện tử (theo tìm hiểu của tôi đó là VTC) có đưa các câu hỏi trắc nghiệm, yêu cầu độc giả lựa chọn một đáp án (được coi là đúng) cho những biến thể thành ngữ (thường là 2). Thí dụ, câu hỏi: “Theo bạn, đâu mới là thành ngữ đúng: 1. râu ông nọ cắm cằm bà kia; 2. dâu ông nọ chăn tằm bà kia”.
HOÀNG TUẤN CÔNG
Hình hoa thị dán trên khay gỗ
Tạo tác: HTC
“Hoa
thị”, hay “dấu hoa thị”, là chỉ dấu sao
[*] (Anh: asterisk; Hán: tinh hình-星形, tinh hiệu-星號, hay tinh hiệu phù hiệu-星號符號).
Tất cả các cuốn từ điển chúng tôi có
trong tay chỉ ghi nhận hoa thị/dấu hoa thị,
mà không thấy ghi nhận sao/dấu sao,
cho dù trong thực tế, cách gọi dấu sao
thông dụng hơn dấu hoa thị.
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Vietlex) và nhiều cuốn từ điển khác đều chỉ giảng: “hoa thị • d. hình giống như bông hoa nhiều cánh [*], dùng để đánh dấu hoặc trang trí”, mà không cho biết nghĩa gốc của “hoa thị” là gì?
Một số cuốn từ điển chúng tôi có trong tay như Từ điển
tiếng Việt (Hoàng Phê – Vietlex); Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý
chủ biên); Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (Nhóm Vũ Dung), đều giải
thích nghĩa bóng câu Cây ngay không sợ chết
đứng là: ví người ngay thẳng, trung
thực thì không có gì phải sợ sự gièm pha, vu khống, trù dập.
 |
| Đại gia đình Mai Lĩnh Ảnh ST |
Độc giả Đỗ Đình Ngọc (Nam Định) hỏi: “Trong bài viết “Khi nào thì nên gọi là “Danh gia vọng tộc”, nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân cho rằng không nên gọi gia đình đã lập nên Nhà xuất bản Mai Lĩnh là “danh gia vọng tộc” theo cách của nhà văn Nguyễn Mạnh Tuấn(1). Lí do ông LNA viết:
 |
| Bàng quan Minh hoạ: ST |
Trong tiếng Việt, “bàng quan” và “bàng
quang” đều là những từ Việt gốc Hán; nghĩa của chúng khác nhau hoàn toàn, nhưng
lại có âm đọc và chữ viết gần giống nhau.
Từ điển tiếng Việt (Hoàng Phê chủ biên – Bản chú chữ Hán cho những từ Hán Việt – Trung tâm từ điển học Vietlex) giảng:
 |
| Đền thờ Nguyễn Nghi - Đông Sơn TP Thanh Hoá Ảnh: báo Thanh Hoá |
Độc giả Phùng Đình Đạt (Hà Nội) hỏi:
“Gần đây tôi có
đọc hai bài viết về từ “thăm quan” và “tham quan”.
Bài thứ nhất viết:
“Rất nhiều người, bao gồm không ít vị có chức sắc hoặc bằng cấp cao, vẫn dùng từ “thăm quan” và khăng khăng rằng như vậy mới đúng. Nhiều lần, khi ai đó nói hoặc viết là “thăm quan” khu du tích, “thăm quan” ngôi chùa cổ hay địa điểm du lịch, tôi có góp ý rằng phải là “tham quan” mới đúng. Tuy nhiên, không ít người vẫn nhất quyết rằng họ không sai.
 |
| Đồ họa trên trang Bestie.vn và bài viết cho rằng cụ Vương Hồng Sển giải thích câu "Dở như hạch" như trong bài viết |
Thành
ngữ “Dở như hạch” không được bất cứ
cuốn từ điển nào chúng tôi có trong tay thu thập thành một mục riêng. Tuy nhiên, trong thực tế đời sống, thì nó lại được dùng
khá nhiều, và cũng là chủ đề bàn luận khá sôi nổi.
1-Giải
thích của cụ Vương Hồng Sển?
Nhìn chung, các diễn đàn đều trích dẫn cách giải thích (được cho là) của cụ Vương Hồng Sển trong sách “Ăn cơm mới nói chuyện cũ: Hậu Giang - Ba Thắc” (Vương Hồng Sển - NXB Trẻ - 2012). Ví dụ bài “Câu “Dở như hạch” ra đời như thế nào?” trên các trang Sài Gòn Xưa (saigonxua.net), Tạp chí Đáng Nhớ (dangnho.com) hay Dở như hạch trên Blog Phạm Ngọc Hiệp1. Xin trích:
 |
| Mẹ và con Tranh: Mai Trung Thứ |
Độc giả Hoàng
Anh Thi (Hà Nội) hỏi: “Mấy năm nay rộ lên chuyện một số từ như “chén”, “nhá”, “tợp”, xuất hiện trong sách Tiếng Việt
lớp 1. Nhiều ý kiến phản đối quyết liệt, cho rằng đây là những từ “thô tục”,
không phù hợp với trẻ em tiểu học. Đơn cử, bài “Sách giáo khoa đầy “sạn”: Thu hồi, chỉnh sửa hay để đó cho qua…”
trên một tờ báo nọ đăng ý kiến của ông HMH, cho rằng:
“Quê tôi ở Nam Định, nhiều khi người ta vẫn dùng từ “nhá” với nghĩa là “ăn”. Nhưng chỉ những đám lôm côm nói với nhau: “Mày cố mà nhá cho hết cái đống ấy đi”. Một việc gì đó khó khăn, nặng nhọc người ta cũng dùng từ này để diễn tả: “Xem chừng vụ này nhá không trôi!”. Vì là từ thông tục, nên đôi khi người lớn sử dụng để quát trẻ con, chứ trẻ con không được dùng với người lớn. Trong học đường không được phép dùng những từ tương tự.
 |
| Phong cảnh đầm hoang ở xã Ngọc Lĩnh - huyện Tĩnh Gia (Nghi Sơn) Ảnh: HCT |
“Tử tế” và “tinh tế” là hai từ Việt gốc Hán, được Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ – Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa. Xét nghĩa gốc Hán [lịch đại], thì đây đều là những từ ghép đẳng lập.
-Với
từ “tử tế”:
Từ điển từ láy tiếng Việt giảng hai nghĩa (tính từ) như sau: “1. Có cái cần có để được coi trọng, không bị coi là lôi thôi hoặc thiếu đứng đắn. Ăn mặc tử tế. Được học hành tử tế. Con nhà tử tế. 2. Có những biểu hiện chu đáo, tốt bụng trong quan hệ đối xử. Ăn ở tử tế với nhau. Được tiếp đãi ân cần tử tế”.
 |
Hình ảnh clip cô giáo dạy về từ láy "mềm mại" theo SGK Ảnh: HTC |
Mềm mại là từ được các nhà biên soạn
từ điển, nghiên cứu về từ láy, cũng như sách giáo khoa xếp vào diện từ láy.
Cụ thể, Từ điển từ láy tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ - Hoàng Văn Hành chủ biên – NXB Khoa học Xã hội - 2011) thu thập và giải nghĩa: “MỀM MẠI tt. 1. Mềm và gợi cảm giác dễ chịu khi tiếp xúc, chạm phải. Bàn tay mềm mại. Tấm lụa mềm mại. “…gương mặt như đóng khung trong làn tóc đen mềm mại có đôi mắt to, sáng ngời ngời”. (Ma Văn Kháng). 2. Dịu dàng, uyển chuyển, đầy tính chất uốn lượn, gợi cảm giác đẹp. Dáng điệu mềm mại. Giọng ca mềm mại và ấm”.
 |
| Hình tượng Thiên Lôi Tranh: ST |
Dân gian
cho rằng, Thiên Lôi là vị thần nhà Trời, làm ra sấm sét và vâng lệnh trừng trị
kẻ gian ác, bất hiếu. Ông Trời sai Thiên Lôi trừng trị kẻ nào, Thiên Lôi cứ thế
y lệnh vung lưỡi tầm sét trừng trị kẻ ấy. Bởi thế, Thiên Lôi còn được ví với kẻ
tai sai trung tín, nhất nhất tuân theo lệnh chủ. Và, vì
Thiên Lôi thừa hành mệnh lệnh của Trời, nên Thiên Lôi cũng được hiểu là Trời.
Nếu tục ngữ Hán có câu Lôi Công bất đả ngật phạn nhân - 雷公不打吃飯人, nghĩa là: Thiên Lôi không đánh kẻ đang ăn cơm, thì tục ngữ Việt cũng có câu đồng nghĩa: Trời đánh còn tránh miếng ăn. Từ điển thành ngữ và tục ngữ Việt Nam (GS Nguyễn Lân – NXB Văn Học, 2018) giải thích đây là “Câu nói đùa khi có người quấy rầy trong lúc đương ăn”. Tuy nhiên, không hề có chuyện đùa cợt gì ở đây.
